Skessuhorn - 20.12.2022, Side 58

ÞRIÐJUDAGUR 20. DESEMBER 202258
Dag einn í janúar árið 1920
lagði ungur maður upp í ferð frá
Hellnum á Snæfellsnesi vestur á
Hellissand þar sem hann hugðist
heimsækja sitt nánasta fólk og kom­
ast síðan í skip til Reykjavíkur. Þetta
var Jóhannes Helgason frá Gíslabæ,
mikill mannkostamaður. Hann
lagði þarna grunlaus af stað í sína
hinstu ferð. Skessuhorn rifjar upp
hvað gerðist þennan örlagaríka dag.
Mikill listamaður
Jóhannes Helgason var fæddur 3.
júní 1887, yngstur sextán barna
Helga Árnasonar og Kristínar
Grímsdóttur sem bjuggu á Gíslabæ
á Hellnum. Honum hafði árið 1914
boðist að hefja nám í tréskurði hjá
Stefáni Eiríkssyni í Reykjavík og
hafði lokið því árið 1917 auk þess
að leggja stund á þýskunám um
nokkurt skeið. Sveinsstykki Jóhann­
esar voru fagurlega útskorin bókar­
spjöld sem hann hlaut mikið lof fyrir.
Á þessum tíma var fyrirkomulagið
þannig að meistari útskurðarnema
lagði þeim til hráefni í sveinsstykkin,
en fékk þau svo til eignar að útskrift
lokinni. Svo var einnig í þetta sinn.
En bókar spjöld Jóhannesar voru svo
listilega gerð að Stefán gaf þau síðar
til Þjóðminjasafnsins. Í blaðinu Ísa­
fold birtist svofelld klausa 4. ágúst
1917: „Nýlega hefir Stefán hinn hagi
Eiríksson útskrifað einn nemanda
sinn í útskurði Jóhannes Helgason
að nafni, frá Gíslabæ undir Jökli. Var
honum dæmd ágætiseinkunn. Á því
furðar ekki þá, sem séð hafa sveins­
smíði þessa manns. Hefir hann
skorið út bókar forsíðu, og falið í
henni hugmyndina um Fjallkon­
una og landvætti Íslands. Er þetta
gert af mesta hagleik og nákvæmni.
Þessi sveinssmíði verður til sýnis í
bókverzlunar glugga Ísafoldar næstu
daga.“
Styrkur frá Alþingi
Jóhannes þótti einstaklega hæfileika­
ríkur nemandi og var veittur sér­
stakur styrkur frá Alþingi til að fara
utan til frekara náms. Fyrri heims­
styrjöldin kom þó í veg fyrir utan­
för að sinni svo hann fór í millitíð­
inni aftur heim til foreldra sinna að
Hellnum. Þar vann hann að list sinni
um nokkurra ára skeið. Nokkru eftir
styrjaldarlok sá hann svo loks fram á
að geta gert draum sinn að veruleika
og orðið fullnuma í list sinni. Hann
stefndi á að fara til Sviss og líkast til
hefur það verið að ráðum kennara
hans, Stefáns Eiríkssonar.
Ramminn um
altaristöfluna
Meðal þess sem Jóhannes fékkst við
á þessum árum heima á Hellnum
var mikill kostagripur sem hér skal
sérstaklega getið. Fjölskylda hans
hafði ákveðið að minnast hálf­
rar aldrar brúðkaupsafmælis for­
eldra hans með því fá hann til að
gera útskorinn ramma utan um
altaris töfluna í Hellnakirkju. Efni­
viður rammans var mahóní og vann
Jóhannes að smíðinni allan síðari
hluta ársins 1919. Afhendingin fór
síðan fram á nýársdag árið 1920.
Á sporöskjulöguðum gullskildi var
áletrað: „Gefin Guði til dýrðar í
minningu um 50 ára sambúð hjón­
anna Helga Árnasonar og Kristínar
Grímsdóttur. Frá börnum þeirra.“
Fáa grunaði að þegar þetta var
ætti Jóhannes einungis þrjár vikur
eftir ólifaðar. Sóknarnefnd sendi
frá sér yfirlýsingu í Morgunblaðið
10. apríl 1921 þar sem hún þakkar
gjöfina og segir m.a: „...Um leið og
vér skýrum frá þessu tjáum vér fyrir
hönd safnaðarins gefendunum hinar
alúðarfyllstu þakkir, og erum þess
fullvissir, að snildarverk þetta verður
um ókomnar aldir ógleymanlegur
minnisvarði um rausn þeirra og
guðsótta, en jafnframt talandi vottur
um smekkvísi, hagleik og fegurðar­
tilfinningu höfundarins.“
Feigðarför
Næstu vikur lagði Jóhannes nótt við
dag við að smíða fagurlega útskor­
inn kistil. Hann lagði svo af stað
gangandi frá Hellnum með kistilinn
í poka að morgni 20. janúar. Fram­
tíðin virtist björt, hann var 32ja ára
gamall og hafði um jólin trúlofast
ungri stúlku, Kristínu Hjartardóttur
frá Lindarbrekku á Hellnum (1902­
1989). Ekki er alveg vitað hvort
kistillinn átti að vera handa þessari
unnustu hans sem þá bjó á Hellis­
sandi eða Kristínu systur hans sem
átti afmæli 21. janúar. Þær áttu
báðar upphafsstafina KH sem hann
hafði skorið út í lok kistilsins.
Með Jóhannesi í för var unglings­
piltur; væntanlegur mágur hans,
Friðjón Hjartarson. Frá Hellissandi
hugðist Jóhannes fara með skipi til
Reykjavíkur og þaðan til Sviss.
Í Drottins nafni
Jóhannes lagði nánast ósofinn upp
í ferð sína því vinnuálag hafði verið
mikið dagana á undan. Einnig má hafa
í huga að hann hafði fengið lungna­
bólgu á námsárunum í Reykjavík og
þótt honum hefði verið hjúkrað til
bata var fólk oft lengi að ná sér eftir
slík veikindi á þessum tíma og margir
náðu sér aldrei alveg. En Jóhannes
var glaðbeittur í upphafi ferðar og
stóð fast við að fara þrátt fyrir að
vera illa sofinn. En þegar fór að síga
á seinni hluta leiðarinnar fór að draga
af honum og gangan varð sífellt
erfiðari. Svo fór að þegar þeir nálg­
uðust Hellissand var hann við að
örmagnast. Svo segir um þetta í
minningum Valdimars Kristófers­
sonar frá Skjaldartröð (1944­2011):
„Áður en leiðin var hálfnuð borðuðu
þeir nesti sitt. Mun Jóhannes litlu
síðar hafa farið að finna fyrir þreytu,
ekki síst af vöku og vinnu síðustu
daga. Sagði við piltinn er þeir stóðu
upp: „Við höldum áfram í Drottins
nafni. Og höldum stystu leið í
áfangastað.“
Syrtir til
Þegar þeir komu til móts við bæinn
Saxhól austan Beruvíkur var farið
að syrta í lofti og mun þá þegar
hafa verið skollið á aftakaveður í
Einarslóni. Þarna var um tveggja
tíma gangur eftir að Hellissandi, en
þeir sáu ljós á Saxhóli sem var nokkuð
úr leið. Var Friðjón orðinn logandi
hræddur um heilsu Jóhannesar í
þessum aðstæðum, enda óharðn­
aður unglingur. Hann vildi að þeir
færu heim að Saxhóli en Jóhannes
taldi réttara að halda áfram. Hann
bar í bakpoka sínum gripi sem fólk á
Sandi hafði pantað og að auki kistil­
inn sem áður er um getið.
Hlaupið til lífs
Þeir félagar hafa líkast til verið
komnir innanvert í Sandahraun
þegar rofaði til í hríðinni og þeir
sáu ljós á Hellissandi, en þá komst
Jóhannes ekki lengra og varð að
leggjast fyrir. Drengurinn tók þá
við pokanum með smíðisgripunum
og hljóp sem mest hann mátti yfir
hraunið til að sækja hjálp. Í veð­
urofsanum missti Friðjón þó fljót­
lega pokann en hraðaði sér eins og
hann gat til byggða. Spölurinn var
lengri en honum sýndist, en loks
náði hann að bænum Stóru Hellu
rétt við Hellis sand. Þar var fólk að
ganga til náða.
Á sléttri grund
Þegar Friðjón kom að Stóru Hellu
var komin iðulaus stórhríð og var
ekki hægt að fara til leitar fyrr en
um klukkan tvö um nóttina. En
veðrið versnaði aftur og það var
ekki fyrr en í birtingu sem hægt
var að setja kraft í leitina, sem sagt
er að um hundrað manns hafi tekið
þátt í. Fannst Jóhannes síðan eftir
hádegið örendur í Sandahrauni,
skammt ofan við bæinn Hraun­
skarð. Hann hafði þá gengið
drjúgan spöl eftir að Friðjón skildi
við hann, en svo lagst fyrir aftur og
stungið göngustaf sínum í snjóinn
svo hann fyndist frekar. Svo skrifar
Valdimar: „Þar á sléttri grund
hafði Jóhannes Helgason lagst
til hinstu hvíldar og var örendur
þegar að var komið.“
Minningarkross
Líkast til var það sumarið eftir að
á dánarstaðnum var hlaðin varða
og þar á settur kross. Þetta gerðu
Sumarliði Andrésson systursonur
og Jóhannes Sandhólm mágur
Jóhannesar. Frá þessum stað er
einungis um hálftíma gangur til
byggða við bestu skilyrði. Var kross­
inn gjöf frá Kristínu systur Jóhann­
esar, til minningar um bróður
hennar. Á honum er koparskjöldur
með stöfunum JHS. Séu þetta upp­
hafsstafir hans er mögulega átt við
nafnið Snædal en þó er Jóhannes í
rituðum gögnum nefndur Fanndal.
Kenninafnið tók hann sér trúlega
vegna væntanlegrar námsdvalar
erlendis. Krossinn stendur enn og
hafa tveir menn séð um að halda
honum við á síðustu áratugum, þeir
Smári Lúðvíksson og Sæmundur
Kristjánsson.
Þungur harmur var nú kveðinn
að foreldrum Jóhannesar sem höfðu
áður misst tíu af sextán börnum
sínum. Helgi var orðinn farinn
að heilsu og lést sumarið eftir, en
Kristín tíu árum síðar. Það er af
Friðjóni Hjartarsyni að segja að
hann varð ekki langlífur, hann fórst
í svokölluðu Halaveðri árið 1925,
aðeins tvítugur að aldri. Kristín
systir hans og unnusta Jóhannesar
giftist síðar Guðmundi Sæmunds­
syni frá Gufuskálum.
Pokinn með kistlinum sem
merktur var upphafsstöfunum KH
fannst sumarið eftir þessa atburði
og er varðveittur hjá fjölskyldu
Jóhannesar. Almennt var reyndar
talið að hann hefði ætlað unnustu
sinni kistilinn en þeirra ráðahagur
var fólki hans ekki að skapi og því
var þessu ráðstafað svona.
Mynd eftir Mugg
Núverandi kirkja á Hellnum var
vígð árið 1945 og byggð að frum­
kvæði heiðursmannsins Finnboga
G. Lárussonar á Laugarbrekku
sem bar hag hennar mjög fyrir
brjósti og sat í sóknarnefnd í ein
65 ár. En grunn eldri kirkjunnar
er enn að finna í norðvestur horni
Hellnakirkjugarðs. Hún hafði
fyrst verið byggð 1883 úr torfi og
grjóti, en var síðar byggð upp sem
járnvarið timburhús og stóð fram
undir það þegar hafist var handa
við byggingu núverandi guðshúss.
Þess má geta að árið 1922 var lista­
maðurinn Muggur á ferðinni undir
Jökli og málaði mynd af kirkjunni.
Feigðarför Jóhannesar
Helgasonar frá Gíslabæ
Jóhannes Fanndal Helgason. Ljósmynd: Þjóðminjasafnið.
Altaristaflan í Hellnakirkju. Ljósmynd: RAX.
Bókarspjald, hluti sveinsstykkis
Jóhannesar. Í skráningu er skrifað að
spjaldið sé 43,5 x 26,3 cm að stærð: „Á
því miðju er upphleyptur skjöldur...
Á skildi þessum situr „Fjallkonan“ í
fullum skrúða í stuðlabergshásæti,
er skjöldur reistur upp við það öðru
megin, en sverð hinu megin. Fálki
situr vinstra megin myndarinnar, en
annar er á flugi til hægri ...Sjór er að
neðanverðu og nokkuð upp með til
beggja hliða, sést þar hvalur í öldunni
að neðan, og skip til hliðar. Ofan við
og neðan við skjöldinn eru lauftungur
(eldtungur?). Efst eru tveir lúðrar
og harpa lagt í kross, og að neðan
nokkur miðaldarvopn. Til beggja
hliða við skjöldinn eru lauffléttur, en
landvættirnir fjórir út að hornunum,
tveir að ofan og tveir að neðan í
venjulegri röð. Yst er 3,5 cm breiður
kantur upphleyptur með lauffléttum
og sinn ljónshausinn á hverju horni.“
Ljósmynd: Þjóðminjasafnið.