Saga - 2020, Blaðsíða 142

félags er komið undir bæði stærðargráðu náttúruáfalla og getu sam-
félagsins til að mæta áföllum. Það er þessi síðari þáttur sem Gísli
gerir að sérstöku athugunarefni. Hann fjallar um viðbrögð íslenska
samfélagsins við hungursneyðum fyrr á tímum og af hverju það
spyrnti á móti breytingum sem svo augljóslega hefðu getað bætt
tækni og styrkt efnahagslíf landsmanna.
Gísli bendir á að í hallærum hafi valdamenn haft meiri áhyggjur
af þjófum, flökkurum, lækkandi afgjöldum og skorti á vinnufólki en
sveltandi alþýðu. Þeir skeyttu engu um neyð almúgafólks og álitu
hungursneyðir heppilegar takmarkanir á fólksfjölda. Þegar líður á
átjándu öldina hafi þó viðhorf ráðandi stétta tekið að mildast. Gísli
gerir skýran greinarmun á langtímabreytingum á loftslagi og skamm -
tímabreytingum á veðurfari. Hinar fyrri kalli á „endurskipulagn -
ingu hagkerfisins í heild“ en hinar síðari á ráðstafanir sem auka
afkomuöryggi manna án þess þó að hrófla þurfi við undirstöðum
hagkerfisins. Heyhlöður og línuveiðar tekur hann sem dæmi um
tæknilegar umbætur sem hefðu getað aukið fæðuöryggi en bæði
efnaleysi almennings og andstaða landeigendastéttarinnar kom í
veg fyrir það.
Að áliti Gísla mátti rekja andstöðuna við grundvallarbreytingar
á samfélaginu fyrst og fremst til tilhneigingar samfélagsins til að
viðhalda óbreyttu ástandi — hindra að jafnvægi milli stétta og
atvinnugreina raskaðist. Gísli gerir mikið úr áhættuhræðslu sem
skýringu á fátækt og vanþróun og taldi hana meginorsök þess að
Íslendingar héldu sig við sauðfjárrækt í stað þess að byggja upp
arðmeiri sjávarútveg. Landeigendur óttuðust að vöxtur sjávarútvegs
leiddi til vinnuaflsskorts og vanrækslu landbúnaðar sem hefði í för
með sér röskun á jafnvægi atvinnuveganna. Samfélagsleg stjórntæki
eins og vistarband væru notuð til að tryggja að sjávarútvegur væri
stundaður af bændum en ekki sjálfstæðri sjómannastétt. Þessi sögu-
túlkun Gísla opnaði honum nýjar leiðir við að rannsaka fátækt og
fæðukreppur á Íslandi þar sem áhættufælni, ekki aðeins meðal
almúgans heldur einnig valdamanna, var lykilskýring á vanþróun
landsins.
Gísli skýrði hugmyndir sínar um tengsl náttúruáfalla og hung-
ursneyða betur í stuttri ritgerð, „Voru Móðuharðindin af manna-
völdum?“, í bókinni Skaftáreldar 1783–1784.12 Ritgerðin er hressileg
guðmundur jónsson140
12 Gísli Gunnarsson, „Voru Móðuharðindin af mannavöldum?“ í Skaftáreldar
1783–1784. Ritgerðir og heimildir (Reykjavík: Mál og menning, 1984), 235–242.