Saga - 2020, Blaðsíða 143

ádrepa á einföld skýringarlíkön sagnfræðinga og náttúrufræðinga á
flóknum samfélagsfyrirbærum. Gísli hafnaði ekki tengslum náttúru-
áfalla og hallæra en taldi orsakasamhengið flóknara. Eins og þeir
fræðimenn sem lögðu áherslu á samfélagslegar skýringar taldi Gísli
að ekki væri nóg að skoða beinu orsakirnar heldur einnig undir-
liggjandi samfélagshætti sem orsökuðu fátækt og gerðu samfélagið
berskjaldað fyrir hallærum.
Í ritgerðinni er stutt og greinagóð umræða um hvernig sögu -
skoðanir um tengsl náttúruhamfara og hungursneyða hafa breyst í
tímans rás. Upplýsingarmenn risu upp á móti þeim aldagamla hugs -
unarhætti að taka náttúruhamförum sem óumflýjanlegum örlögum,
refsingu Guðs, og vildu að maðurinn notaði skynsemi sína til að efla
samfélagslegan viðbúnað til að mæta náttúruöflunum. Gísli tekur
dæmi af Skúla Magnússyni sem var ekki í nokkrum vafa um að
móðuharðindin hafi fyrst og fremst verið af mannavöldum, víta-
hringur „framtaksleysis og fátæktar“. Það var ekki fyrr en með þjóð -
ernisstefnunni á nítjándu öld að einokunarverslunin og viðbragðs -
tregða manna voru gerðar að „dönskum syndum“. Á tuttugustu
öldinni komu svo einfeldnislegar náttúrufræðiskýringar í stað þjóð -
ernisstefnunnar, hafís og jarðeldar leystu Dani af hólmi sem helstu
bölvalda Íslandssögunnar.
Upp er boðið Ísaland
Flestir þættirnir í söguskoðun Gísla voru komnir saman í A Study of
Causal Relations in Climate and History en þar voru þeir aðeins laus-
lega útfærðir og hvíldu ekki á viðamikilli heimildarannsókn. Það
verkefni beið Gísla í höfuðverki hans, doktorsritgerð um tengsl sam-
félagshátta og einokunarverslunar Dana á Íslandi. Bókin Upp er boðið
Ísaland: Einokunarverslun og íslenskt samfélag kom út árið 1987 og var
aukin og endurbætt útgáfa doktorsritgerðar hans frá 1983.13 Gísli
kom ekki að óplægðum akri í verslunarsögunni þar sem Jón Jónsson
Aðils hafði skrifað sitt mikla verk Einokunarverslun Dana á Íslandi.
Munurinn á verkum þeirra Gísla var þó mikill. Bók Jóns er frásagnar -
sagnfræði, sneisafull af fróðleik um verslunarhagi, verðlag, inn- og
gísli gunnarsson 141
13 Gísli Gunnarsson, Upp er boðið Ísaland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag
1602–1787 (Reykjavík: Örn og Örlygur, 1987); Gísli Gunnarsson, Monopoly
Trade and Economic Stagnation. Studies in the Foreign Trade of Iceland 1602–1787
(Lundur: Ekonomisk-historiska föreningen, 1983).