Náttúrufræðingurinn - 2023, Side 9

Vistfræðilegar rannsóknir á svæð-
inu hafa beinst í margar áttir og þjónað
margvíslegum tilgangi. Í fyrsta lagi er
vatnið og svæðið allt einstakur staður
þar sem vísindamenn hljóta að hrífast
af ögrandi spurningum. Í öðru lagi er
svæðið auðugt að náttúruauðlindum
sem eru bæði breytilegar og í sífelldri
hættu vegna ásóknar manna. Í þriðja
lagi er það svo að eftir því sem tíminn
líður og upplýsingar safnast fyrir verður
auðveldara að skilja ferla sem eru háðir
tímanum, sem einmitt á við um marga
villta stofna.
RANNSÓKNIR OG NÚTÍMAÞRÓUN
Enda þótt Mývatn væri þegar á 18. öld
þekkt fyrir mýið, silunginn og end-
urnar, að viðbættum Mývatnseldum, var
sveitin fremur afskekkt og lengi nokkuð
gamaldags í verkmenningu (1. tafla).
Iðnvæðing á Mývatnssvæðinu hófst á
fjórða áratug síðustu aldar með virkjun
Laxár til rafmagnsframleiðslu. Fyrsta
virkjunin tók til starfa árið 1939, nýjar
stíflur fylgdu á eftir og smám saman birt-
ust nýjar og allróttækar hugmyndir frá
virkjunarmönnum. Upp úr 1960 hófust
harðar deilur um virkjun Laxár og lauk
ekki fyrr en 1973 með samkomulagi.3 Í
samkomulaginu fólst meðal annars að
Mývatns- og Laxársvæðið skyldi frið-
lýst með lögum. Grundvöllur var lagður
að þekkingu á vistfræði svæðisins með
rannsóknum 1971–1974 og birtust niður-
stöður þeirra í tímaritinu Oikos 1979.1
Náttúrurannsóknastöð var stofnuð 1974
og fljótlega hófust frekari rannsóknir.
Áhersla var lögð á vöktun lífríkisins og
breytileika í tíma og rúmi. Um þetta leyti
var unnið að því að Ísland gerðist aðili
að sáttmála um vernd votlendis og 1978
voru Mývatn og Laxá færð á alþjóðlega
skrá (Ramsar-skrána) um votlend svæði
með alþjóðlegt verndargildi.
Á sjöunda áratugnum var ýmislegt
fleira að gerast í iðnvæðingaráformum
Íslendinga og ekki allt til gæfu. Í ljós kom
að botnleðja Mývatns var aðallega sam-
sett úr barnamold (kísilgúr) sem nýtan-
leg er í síur og aðsogsefni (e. adsorbent)
í margs konar framleiðsluvörum. Náma-
gröftur í botni Mývatns hófst árið 1967.
Fáeinum árum síðar hrundi andavarp
og silungsveiði. Um leið varð breyting á
sumarfæðu bleikju og kafandar. Mestu
munaði að botnkrabbadýrið kornáta
(Eurycercus lamellatus) sást nú sjaldan
í mögum en hafði áður verið ein aðal-
fæðutegundin.4 Bleikjuveiðin hefur enn
ekki náð sér eftir rúm 50 ár og þær andar-
tegundir sem byggja á kornátu (duggönd
Aythya marila, hrafnsönd Melanitta ni-
gra og hávella Clangula hyemalis), eru
enn frekar fáliðaðar.
Kringum 1990 hugðu kísilnámsmenn
á frekari námavinnslu þegar botnsetið
var á þrotum í Ytriflóa. Þar höfðu þegar
myndast dýpkuð flæmi sem tóku til
sín um fimmtung af árlegri setmyndun
Mývatns. Sýnt þótti að námagröftur á
Bolum og í Syðriflóa myndi taka til sín
enn meira af nýmyndun setsins, eða um
34–64%.5 Enda þótt dýpkaða svæðið
væri enn frekar lítið, aðeins um 10% af
flatarmáli Mývatns, var orðið ljóst að
nýmyndað set sem rak inn á dýpkuðu
svæðin hefði við óbreytt skilyrði verið
undirstaða vistkerfis sem nú átti undir
högg að sækja. Þannig hafði námugröft-
urinn mikil áhrif á botnlífið, og í gegnum
fæðuvefinn á stofna fiska og fugla.6
Dýpkunin sem slík hafði einnig bein
áhrif á vatnafugla með því að eyðileggja
grunnsvæði sem álftir (Cygnus cygnus)
og gráendur (Anas spp.) notuðu. Álftum
sem felldu fjaðrir á Mývatni fækk-
aði línulega með flatarmáli ódýpkaðra
grunnsvæða.7 Loks leiddi námagröft-
urinn af sér endurlosun næringarefna
þannig að fosfór hafði aukist um 7% og
köfnunarefni um 80% í vatninu.8, 9
Til að gera langa sögu stutta: Enginn
vafi leikur nú á því að námagröftur á
botni Mývatns minnkar svæðið sem
vatnafuglar hafa til fæðuöflunar, og
truflar auk þess fæðuvefinn sem byggist
á lífrænu nýmynduðu seti. Nýjustu
niðurstöður um afleiðingar þessarar
athafnasemi á vistkerfi Mývatns má lesa
um í tímaritinu Aquatic Ecology 2004.5
Námuvinnslu var hætt árið 2004 en ein
ógnin tekur við af annarri. Næst þarf að
draga úr hættulegri mengun vatnakerf-
isins frá ræktun og ferðamennsku.
Hávella – Long-tailed Duck.
Ljósm./Photo: Daníel Bergmann
97
Ritrýnd grein / Peer reviewed