Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 15

Húsönd – Barrow’s Goldeneye. Ljósm./Photo: Jóhann Óli Hilmarsson
vatni er endurkomutíðni fullorðinna
fugla hærri en endranær. Þannig fjölgar
hraðar í sveitinni í góðum mýárum
og endurnar geta nýtt betur breytileg
átuskilyrði.36
Húsöndin er amerísk tegund. Tilvist
hennar á Íslandi og stöðugleiki íslenska
stofnsins skýrist að mestu af hagstæðum
lífsskilyrðum á lindarvötnunum á eld-
virka beltinu. Þéttleiki staðfuglsins
húsandar á Mývatni, og efstu kvíslum
Laxár hverju sinni, lagast að framboði
rykmýs og bitmýs á hvorum stað fyrir
sig.39 Mýframleiðsla vatnsins og ár-
innar stendur yfirleitt í öfugu hlutfalli
innbyrðis og á því byggist stöðugleiki
húsandarstofnsins. Árið 1989 brást mýið
á báðum búsvæðunum og fækkaði hús-
önd þá mikið. Þegar stærð varpstofns
nálgast stærð heildarstofns má búast
við meiri áhrifum frá lífsskilyrðum
utan varptíma.
Önnur vestræn tegund á Íslandi
er straumönd. Hún nýtir frjósamar
bergvatnsár til varps og uppeldis unga
en brimasamar klettóttar sjávarstrendur
utan varptíma. Kringum 5% íslenskra
straumanda byggja viðkomu sína á Laxá
í Þingeyjarsýslu og viðkoman þar sýnir
marktæka fylgni við magn bitmýs í ánni.
Hins vegar er fjöldi fullorðinna straum-
anda á Laxá ekki í augljósu samræmi við
bitmýið og er einna líklegast að breyti-
leg fæðuframleiðsla í öðrum straum-
vatnskerfum eða á vetrarstöðvunum við
ströndina valdi því. Menn hafa einnig
velt fyrir sér áhrifum minks í þessu sam-
bandi, en þau eru líklega ekki mikil.39
Feikilegar sveiflur í mýflugustofnum
einkenna Mývatnssveit og ráða viðkomu
(ungaframleiðslu) rauðhöfðaandar, skúf-
andar og margra annarra tegunda. Í
miklum mýárum er Mývatn sennilega
uppspretta þessara andarstofna (í merk-
ingu Pulliams40) og þeir breiðast þá út
til annarra nálægra varpstöðva, allt frá
Skagafirði austur í Öxarfjörð. Ekki er
þó víst að viðkoman sé eins mikil og við
Mývatn, og þegar brottflutnings frá Mý-
vatni nýtur ekki við hrakar stofnunum á
þessum stöðum. Staðbundnu stofnarnir
standa ekki undir nauðsynlegri við-
komu til að viðhalda sér. Þéttleiki
andavarps við Mývatn byggist sem sagt
bæði á fæðumagni fyrra árs og yfir-
standandi árs, en einnig á flæði farfugla
inn á svæðið að vorinu (sem er svörun
við fæðuframboði). Hliðstæðar rann-
sóknir á dreifðu og minnkandi varpi
rauðhöfðaandar í Finnlandi á árunum
1985–200141 sýndu enga samsvörun
í ungaframleiðslu við breytilegan en
minnkandi þéttleika, öfugt við niður-
stöður frá Mývatni. Virðist einfaldast að
túlka þetta þannig að framboð á gæða-
fæðu þar um slóðir hafi verið ónógt og
endurnar því ekki þess umkomnar að
svara breytingunum.
3. Hvernig takmarkast stærð
farstofna (heildarstofna) anda?
Flestar Mývatnsendur eru farfuglar og
dveljast veturlangt á vesturhluta megin-
lands Evrópu, fjarri heimaslóð. Þar eru
þær innan um endur sem ættaðar eru úr
öðrum hlutum Norður-Evrópu og Norð-
vestur-Asíu. Á vetrarstöðvunum í Vest-
ur-Evrópu eru íslenskar endur yfirleitt í
minnihluta. Því er erfitt að greina hvort
fjöldabreytingar hér stafa af breytingum
á vetrarstöðvunum eða varpstöðvum
annarra anda en íslenskra. Nokkrar
andartegundir, húsönd, straumönd og
stokkönd, eru taldar vera staðfuglar hér
á landi og hjá þeim öllum gæti reynst
auðveldara að finna grundvöll stofntak-
marka en hjá fartegundunum. Einkum
virðist húsöndin vera álitleg. Um 90%
stofnsins á sér vetrarstöðvar á Mývatni
og Laxá42 og flest bendir til að fæðan í
vökunum takmarki stærð heildarstofns-
ins að vetrinum.
103