Náttúrufræðingurinn - 2023, Síða 21

2. mynd. Hauskúpur frá Íslandi sem Vilhjálmur Stefánsson gróf
upp í kirkjugarði á Mýrum sumarið 1905. Ljósm.: Gísli Pálsson.
Neanderdalsfólk varðar okkur öll meira
en ætla mætti, og meira en nokkru sinni
fyrr; erfðavísindin (m.a. rannsóknir á Ís-
lendingum) hafa leitt í ljós að saga okkar
er saga Neanderdalsfólks. Það vekur
spurningar um okkur sem tegund og
um skilin sem við setjum milli okkar og
hinna, sem alltaf virðast vera á dagskrá
(oft með formerkjum hörundslitar),
hvernig þau verða til, hversu djúpt þau
rista, og hvað þau merkja.
Einhver kynni að spyrja af hverju
ég finn mig knúinn að styðja fingrum
á lyklaborð og taka saman pistil um
þetta fólk. Saga Neanderdalsfólksins er
sannarlega mannfræðilegt viðfangsefni,
en lengst af hef ég sýslað við þá fræði-
grein. Einu sinni var ég reyndar sagður
líkjast þessu fólki, og kannski hefur það
sitt að segja. Það var einhvern tímann
á menntaskólaárunum á Laugarvatni
sem við stóðum nokkur, tilvonandi
stúdentar, fyrir framan andlitsmyndir á
göngum skólans og virtum fyrir okkur
nemendahópinn. Einn kennarinn stald-
raði við og segir svo við mig: „Þú ert eins
og Neanderdalsmaður!“ Okkur þótti
þetta fyndið. Þetta var góðlátleg stríðni.
FYRSTU BEININ,
FYRSTI KOSSINN
Neanderdalsfólkið varð útdautt fyrir
að minnsta kosti 30 þúsund árum. Við
þekkjum það aðeins af beinaleifum
þess, áhöldum og vistarverum. Það var
árið 1856 sem kennarinn Johann Carl
Fuhlrott rak augun í sérkennilegar
beinaleifar úr Feldoferhelli í Neander-
dal í Þýskalandi. Beinin líktust manna-
beinum og vöktu furðu. Sumir töldu í
upphafi að um vanskapaða manneskju
væri að ræða en írski prófessorinn
William King fullyrti að þetta væri áður
óþekkt dýrategund sem væri skyldari
simpönsum en nútímamönnum. Árið
1863 var tegundin nefnd Homo neander-
thalensis, að tillögu Kings.1 Síðar komu
fleiri beinaleifar fram í dagsljósið og
sýnt þótti að King hefði rangt fyrir sér
varðandi skyldleikann við simpansa,
Neanderdalsmenn væru náskyldir nú-
tímamönnum. Erfðarannsóknir síðustu
tuttugu og sjö ár hafa staðfest þessa
niðurstöðu. Þetta voru fyrstu Evrópu-
mennin, en ættkvíslin Homo varð til í
Afríku, hóf útrás til annarra heimsálfna
fyrir um 1,9 milljónum ára og ráfaði
fyrst um Evrópu fyrir 40 þúsund árum.
Neanderdalsmenn eru eina mannteg-
undin sem varð til utan Afríku. Þeir
fóru víða, allt frá Portúgal til Úralfjalla.
Hugmyndir nútímamanna um þá hafa
líka tekið stakkaskiptum. Sú hugmynd
læddist að fræðimönnum Viktoríutím-
ans á Englandi að nútímamenn hefðu
verið í nánum samskiptum við Nean-
derdalsmenn, jafnvel eignast með þeim
börn. En teprulegir fræðimenn sem
uppi voru um miðja nítjándu öld höfðu
ekki hátt um þessa ögrandi hugmynd,
heldur hvísluðu sín á milli um fyrsta
kossinn þegar kynblöndun bar á góma.2
VÍGIN FALLA
Strax eftir að tegundinni hafði verið
gefið nafn var orðið „Neandertal“
(dalur heitir tal á þýsku, áður stafsett
thal) gjarna notað sem niðrandi sam-
heiti fyrir allt sem talið var frumstætt
og forneskjulegt. Líklegt þykir þó að
Neanderdalsfólk hafi greftrað sam-
borgara sína, forfeður og -mæður, og
teiknað á hellisveggi, en hvorttveggja
hefur oft verið talið sérkenni nútíma-
manna. Myllumerki hafa fundist á
hellisveggjum á Gíbraltar og talið er lík-
legt að Neanderdalsmenn hafi rist þau.
109