Náttúrufræðingurinn - 2023, Qupperneq 46

með skutul í sér.63 Bar skotmanni skot-
mannshlutur ef hvalinn rak á annarra
manna land. Ekki er kveðið á um hvala-
tegundir en reikna má með að sjaldn-
ast hafi verið um steypireyðar að ræða
vegna stærðar þeirra, sundsnerpu og fá-
tæklegra veiðitækja. Það breyttist eftir
að Norðmaðurinn Svend Foyn fann upp
sprengiskutulinn 1864 sem gjörbreytti
hvalveiðum.64
Í heimildum er getið hvalveiða með
skutlum á Vestfjörðum a.m.k. frá 1610
í Skarðsárannál,65 hvaða hvalategundir
menn hafi svo sem veitt á þeim tímum.
Hvalkýr komu árlega með kálfa sína
inná Arnarfjörð allt til um 1900 og litu
heimamenn á hvalina sem hvern annan
bústofn og veiddu kálfana en létu kýrnar
vera. Heimildir geta mismunandi hvala-
tegunda, t.a.m. hornfiskreyðar (hnúfu-
baks Megaptera novaeangliae), lang-
reyðar og hafreyðar, þ.e. steypireyðar,
og báru sumar kýrnar sem þekkja
mátti á vissum útlitseinkennum jafnvel
ákveðin nöfn.16,66
Á Vestfjörðum árið 1667 er getið
um 15 rekna stórfiska sem höfðu verið
skutlaðir.67 Ekki hafa fundist aðrar
heimildir með nákvæmari upplýsingum
frá þessu ári t.a.m. um hvaða tegundir
var að ræða en ekki er ólíklegt að sum
dýrin hafi verið steypireyðar.
Norska hvalveiðitímabilið sem svo er
nefnt hófst 1883. Þá urðu steypireyðar
fljótt helsta veiðitegundin ásamt fleiri
reyðarhvölum (langreyðar, sandreyðar
o.s.frv.). Samkvæmt skýrslum voru sam-
tals veiddar um 6500 steypireyðar á
árunum 1883 – 1915,68 eða að meðaltali
um 200 dýr á ári. Hins vegar var fjöldi
veiddra hvala breytilegur eftir árum
og fjölgaði þeim smám saman til 1896
þegar veiddust flestar 327 steypireyðar.
Eftir það dró ört úr veiðum og við lok
norska tímabilsins árið 1915 veiddust
aðeins níu.69
Frá og með árinu 1916 gekk í gildi
bann við veiðum steypireyða. Ástæðan
var sögð vera ofveiði enda færðu Norð-
menn starfsemi sína frá Vestfjörðum og
austur á land vegna slælegra veiða fyrir
vestan.21,64 Engar beinar tölur eru til um
fjölda steypireyða á Íslandsmiðum frá
þessum árum aðrar en veiðitölur en
landsmönnum rann mjög til rifja gróði
Norðmanna af hvalveiðum.61
Veiðibannið gilti til 1935 þótt Norð-
menn hafi engu að síður veitt 243
steypireyðar á árunum 1929 til 1934.70
Nokkrar steypireyðar voru veiddar
1935-1939 og 1948-1960 veiddust 163
dýr. En frá og með árinu 1960 var veiði-
banni komið á um allan heim enda hafði
steypireyðum alls staðar fækkað veru-
lega og hefur það bann gilt síðan.71
Fræðimönnum hefur þótt nokkuð
ljóst að steypireyðar voru mun al-
gengari áður en hvalveiðar í atvinnu-
skyni hófust á seinni hluta 19. aldar en
nú.72,73 Beinar talningar á hvalastofnum
hófust 1986 hér við land en alls fóru níu
talningar fram í Norðaustur-Atlants-
hafi til og með 2016. Þær hafa verið í
samvinnu við Norðmenn, Færeyinga og
Grænlendinga, stundum einnig þjóðir
Evrópusambandsins og Bretland, Banda-
ríkin og Kanada.74
Talningar þessar hafa sýnt að
steypireyðum fjölgaði að meðaltali
um 5% á ári á tímabilinu 1970 til 1988
en árið 1987 voru færri en þúsund
dýr á hafsvæðinu við landið.75 Taln-
ingar á árunum 1987 til 2001 bentu til
áframhaldandi fjölgunar og var stofn-
inn við Ísland þá kominn í um þúsund
dýr,76 en í um 3000 dýr árið 2015.77,78
Steypireyðastofninn hefur sem sagt
verið að stækka hægt og rólega en
hraðar seinni árin. Nú eru rúmlega 60 ár
liðin frá því tegundin var alfriðuð. Samt
virðist enn langt í land að sömu stofn-
stærð sé náð og áður en veiðar í hagn-
aðarskyni hófust fyrir um einni og hálfri
öld. Vonandi að stofninn vaxi enn frekar
og nái fyrri stærð (6. og 7. mynd).
Hvalaströnd og önnur dauðsföll sem
skráð eru í gagnagrunninum benda til
fækkunar steypireyða frá 19. öld fram
á þá 20. Þá bendir fjöldi dauðra hvala
á 20. öld og fram á 21. öld til stækk-
unar stofnsins eins og beinar talningar
gefa einnig til kynna. Fjöldi rekhvala
og annarra dauðra hvala getur engu að
síður einnig verið háð fjölda tilkynninga
um dauða hvali á síðustu áratugum.
Á tímabilinu 1981-2019 skráðu starfs-
menn Hafrannsóknastofnunarinnar þrjár
steypireyðar sem höfðu rekið79 en eftir
7. mynd. Steypireyður – Blue Whale. Ljósm./Photo: Richard Carey
134