Milli mála - 2023, Blaðsíða 35

MILLI MÁLA
Milli mála 15/2/2023 35
viðskiptamanna var eða hversu margar vinnustundir menn höfðu
innt af hendi. Kerbholz (einnig Kerbstock) var nokkurs konar kefli eða
mælistokkur úr tré þar sem merkt var við hver staða viðskipta á milli
kaupanda og seljanda var. Rist var rauf á ákveðinn stað á stokknum
því til staðfestingar. Sá sem var með mikið „auf dem Kerbholz“
skuldaði mikið. Nú merkir orðasambandið ‚að hafa eitthvað á sam-
viskunni‘ (Röhrich 1982, Sverrisdóttir 2012).
Etwas im Schilde führen (bókstaflega „vera með eitthvað á skildin-
um“) merkir að ‚hafa eitthvað slæmt í huga‘. Á miðöldum áttu furstar
og aðalsfjölskyldur sín merki sem skreytti skildi þeirra og hjálma. Það
var ekki fyrr en komið var nálægt riddaranum sem unnt var að greina
hvort um vin eða óvin var að ræða (Röhrich 1982). Für jemanden eine
Lanze brechen („brjóta lensu sína fyrir einhvern“) ‚verja einhvern, koma
til aðstoðar‘. Lanze merkir ‚lensa‘ og vísar til þess að í burtreiðum
brutu riddarar lensu sína fyrir fursta eða konung sinn (Röhrich 1982).
In der Kreide stehen („upp á krít“) ‚skulda‘. Á öldurhúsum miðalda
voru krítartöflur þar sem merkt var við þá drykki sem drukknir voru
og ekki var unnt að greiða fyrir strax. Nöfn þeirra sem skulduðu
stóðu því á krítartöflunni þar til búið var að greiða skuldirnar
(Röhrich 1982).
Í þýsku fyrirfinnast föst orðasambönd sem eiga uppruna sinn í
öðrum tungumálum, mállýskum eða ákveðnum málsniðum tungu-
málsins. Jiddíska er tungumál sem talað er af litlum hópi fólks í
Evrópu en einnig Bandaríkjunum og Ísrael og stafróf jiddískunnar er
hebreska stafrófið. Rætur þessa tungumáls er að finna á 9. og 10. öld.
Hluti orðaforðans er þýskur og er töluvert um að föst orðasambönd í
þýsku séu upprunninn í jiddísku og fylgja hér nokkur dæmi. Schmiere
stehen merkir ‚standa vörð‘ en schmiro merkir ‚vörður‘ á jiddísku og
vísar til þess að þegar þorparar voru að verki var einhver fenginn til
að standa vörð og vara við. Ekki er að fullu ljóst hvaðan es zieht wie
Hechtsuppe ‚það er mikill dragsúgur‘ kemur; möguleg skýring er að
hér sé á ferðinni jiddíska orðið hech supha sem merkir ,mikill vindur,
stormur‘. Hals- und Beinbruch (orðrétt) ‚gangi þér vel‘ er útúrsnún-
ingur úr jiddísku hatsloche un broche (hazlachá = Glück; b ŕache =
Segen) og þýddi upprunalega ‚viel Glück‘. Hals- und Beinbruch, orðrétt
„háls- og fótbrot“, hefur fest sig í sessi sem ósk um að allt gangi vel,
t.d. í skíðaferðum. Áramótakveðjan Guten Rutsch („góða byrjun“) má
ERLA ERLENDSDÓTTIR OG ODDNÝ G. SVERRISDÓTTIR