Mímir - 01.07.1987, Blaðsíða 35

Peirce, much more plainly, is a precursor of
behavioristic modes of explanation in psycho-
logy and semiotics alike. The increasing
,,naturalism“ of his work from the late 1870s
on, shows itself in the replacement or transla-
tion of mentalistic terms by references to overt
modes of human behavior. Habit, in particul-
ar, is given more and more explanatory work
to do. Inquiry, thinking proper, takes place
when the near automation of habitual respons-
es is interrupted by a surprise-creating situa-
tion. „The interpretant" as an abstract deter-
mination produced by a sign is replaced by a
variety of alternation in habitual responses,
and so forth.23
Ég dreg ekki dul á vantrú mína á þessari
nálgun að kenningu Peirce. I yfir 80 þúsund
þlaðsíðum sem Peirce lét eftir sig má finna
margar góðar tilvitnanir sem varpa ljósi á til-
raunir hans til að fastþinda lokamerkinguna,
það er að segja endanlega ákvörðun þeirra
mynda sem við gerum okkur af merkingu
tákna, í félagslegri vitund (intersúbjektívíteti), í
hefðum og venjum. Callaghan hefur vissulega
haft upp á þeim tilvitnunum sem liggja beinast
við, en sú ályktun að Peirce hljóti að vera
brautryðjandi atferlishyggjunnar útheimtir
nánari rökstuðning. Hægt erað finna alvegjafn
marga staði hjá Peirce sem benda til allt annars
skilnings á vitundarhugtakinu en hins atferlis-
lega, til dæmis skilnings sem er í ætt við sál-
könnuðinn Lacan. En viðleitnin hlýtur að
miðast við að gera grein fyrir sambandinu á
milli táknfræði og starfshyggju hjá Peirce.
Öðrum skoðunarmáta á fráleiðsluhugtakinu
sem mig langar að vekja athygli á er best iýst
með hinni svokölluðu stærðfræðilegu upp-
lausnarkenningu (catastrophe theory).24 Hún
stendur að vísu ekki í neinu beinu sambandi
við Peirce né fráleiðslukenningu hans, en upp-
lausnarkenningin getur fjallað um fráleiðslu
sem gildan þátt innan rökfræðinnar enda sé
viðfangsefni hennar einmitt það sem liggur
handan aðleiðslu og afleiðslu. Þessi angi tákn-
fræðinnar er að svo miklu leyti sem ég get um
það dæmt ekki sérlega útbreiddur en kann að
eiga ýmislegt skylt með nývísindahyggjulegri
bylgju, samtengingu náttúruvísinda (einkum
stærðfræði) við félagsvísindi og endurvöktum
áhuga á glossematík Hjelmslevs og eðlisfræði.
Það er samhljóða fráleiðslukenningu Peirce
þegar Albert Einstein segir að „ímyndunarafl
sé mikilvægari eiginleiki en þekking“, og hér
má einnig rifja upp að Niels Bohr gaf einum af
nemendum sínum þetta svar: „Nei, rökfræði
hefur ekkert með hugsun að gera.“-s
Hér ætla ég að Iáta staðar numið í umfjöllun
um hina nývísindalegu táknfræði þar eð ég er
sjálfur ekki svo handgenginn henni, en ég læt
nægja að geta þess að henni hættir sífellt til að
renna saman við hina atferlislegu táknfræði
pósitífismans og við þriðja skoðunarháttinn í
táknfræði, sem ég ætla að gera grein fyrir.
Þessi þriðji og síðasti skoðunarháttur gagn-
vart fráleiðsluhugtakinu er að skella sér strax út
í fráleiðsluhugsunarháttinn að hætti Peirce
sjálfs og segja að ef við í fráleiðslunni stígum
ölduna þá megi alveg láta sér þykja gaman að
svimanum. Dæmi um þetta má fá í tælingar-
kenningu Jeans Baudrillard og heimspeki
Michels Serres, en í Frakklandi mun vera góð-
ur jarðvegur fyrir slíkan hugsunarhátt.
Þessi þrjú viðhorf til fráleiðsluhugtaksins
sem ég hef nú rætt má ef til vill tengja við
þrenns konar táknfræðinga. Þá væri þar fyrst
um að ræða þá sem ég vil kalla miðlungsfræði-
menn við æðri menntastofnanir, í öðru lagi þá
sem samsama sig „hinum miklu snillingum“
og loks væri þriðji hópurinn þeir sem standa í
sporum Iistamanns og spæjara.
Menn geta kannski séð glitta í deiluna um
frummyndirnar að baki þessu öllu saman og þá
með nokkrum rétti. En hver og einn verður
sjálfur að taka ábyrgð á því hvemig hann
flokkar táknfræðinga í þessu sambandi. Barátt-
an heldur áfram og landamerki hætta aldrei að
vekja undrun.
Tilvitnanir
1 Justus Buchler (ed.): Philosophical Writings of Peirce,
New York, bls. 99.
- Ferdinand de Saussure: The Linguistic Sign, í Robert E.
Innis: Semiotics. An Introductory Anthology, Indiana
University Press Bloomington 1985, bls. 34—35.
35