Mímir - 01.07.1987, Blaðsíða 62

Jónssonar og Tölvísi Björns Gunnlaugssonar
hefur orðasambandið merkinguna fyrrnefndu
þ.e. y/z = x.
2.2 N-falt meira
Svipuðu máli gegnir um það þegar menn
segja t.d. að eitt sé þrefalt hærra en annað. Að x
sé þrefalt hærri en y merkir hjá flestum að x =
3y. Reyndar má ýmislegt að orðalaginu að eitt
sé n-falt hœrra en annað finna og reyndar má
komast hjá því með því einfaldlega að segja að
talan x sé n-föld talan y. Dæmi um notkun
finnast víða, þæði í eldri og yngri ritum. Ólafur
Stephensen (1785:135) segir:
her eru 6 áln. þrefalt meiri enn 2 áln. og þess-
vegna kosta þær þrefalt meira,...
Og í Nýjumfélagsritum (1862:77) segir Jón Sig-
urðsson:
Þegar settur er fastur taxti á einhvern varning,
svo hann verður 300% eða ferfalt dýrari en
hann var áður,...
En ekki eru allir á eitt sáttir um þennan skiln-
ing (sbr. 4. kafla).
3
3.1 Helmingsauki
Við dæmaleitina rakst ég eitt sinn á eftirfar-
andi (Nýfél. rit 1854:184):
..., þá hefði hann samt helmíngsábáta (100%),
og má kaupmanni þykja það vel veidt.
Af samhenginu er ljóst við hvað er átt; viðkom-
andi lagði fram x pund og hafði eftir viðskiptin
2x pund. Mér fannst það skjóta dálítið skökku
við að helmingsábáti gæti þýtt 100% áþati og
kannaði því hvaða orðabækurnar segja um
helmingsábata, -gróða, -vöxt, -aukningu, -auka
o.s.frv. Eiríkur Jónsson (1863) segir að helm-
ingsauki sé „Forögelse om Halvdelen“ og
helminsávöxtr sé „Tilvæxt orn Halvdelen“. Ég
fæ ekki betur séð en þetta merki 50% aukn-
ingu. (Eiríkur notar ýmist „een Gang sá stor“
eða „dobbelt sá stor“ þegar hann á við tvöföld-
un.) Hjá Fritzner (1867) stendur að helfnings
auki sé „en halv Gang til saa rneget" en aftur á
móti að halfu aukinn sé „foroget til det
dobbelte, med en Gang til saa meget“ og því
sömu merkingar og lýsingarorðið tvíaukinn.
Hins vegar bregður svo við að í annarri útgáfu
af Fritzner (1883 — 1896) segir: „helfningsauki =
helmingarauki” og „helmingarauki = helrn-
ingsauki = Forogelse med en Gang til saa
meget. í orðabók Cleasby-Vigfússon (1874) fá
aftur öll „helmings- (hálf-) vaxtar“ orð merk-
inguna tvöföldun. Mér sýnist því að annað-
hvort hafi þessi „helmings-vaxtar“ orð ýmist
merkinguna 50% eða 100% aukning. Eða ef
þau ættu öll af hafa 100% merkinguna að þá
hafi helmingsaukning (Forögelse om
Halvdelen) og hálfur hluti til viðbótar (en halv
Gang til saa meget) haft merkinguna tvöföldun.
Það mætti skilja fyrir þá sök að úr því að helm-
ingi meira merkti tvöfalt þá hafi þetta verið sett
í samband hvað við annað. Búið hafi verið að
tvöfalda og það var því heimingur nýju (hærri)
tölunnar sem miðað var við. En samt er það
hálf-skrýtið að „hálfu sinni í viðbót“ og „einu
sinni í viðbót“ geti haft sömu merkingu.
Hjá Ólafi Stephensen (1785:244—245) hefur
það að hálfýkja aldur sinn merkinguna að bæta
hálfum aldrinum við aldurinn þ.e. hálfýktur
aldur = aldur + aldur/2.
í Lagasafninu (1984:2474) hljóðar 25. grein
laga nr. 19 frá 1940 svo:
Nú hefur maður, sem til refsingar skal dæma
fyrir eitthvert auðgunarbrota þeirra, sem hér að
framan greinir, áður verið dæmdur fyrir auðg-
unarbrot, og má þá hækka refsinguna um allt
að helmingi af þeirri refsingu, sem hann hefði
annars hlotið. Hafi hann áður verið dæmdur
oftar en einu sinni fyrir auðgunarbrot, þá má
refsingin vera tvöfalt þyngri, og þegar svo
stendur á, getur refsing fyrir rán orðið ævilangt
fangelsi.
Það er svo eins gott að allir skilji það á sama
veg þegar eitthvað hœkkar um allt að helmingi
af einhverju og hvort tvöfalt þyngri refsing sé
refsingin tvöföld eða þreföld (sbr. 4. kafla).
62