Mímir - 01.06.1996, Síða 89

Skáldskaparfræði með
sögulegri aðferð
Ritdómur
Bókmenntakenningar síðari alda
Höfundur: Arni Sigurjónsson
Útgefandi: Heimskringla, Reykjavík 1995.
Sem nemandi í bókmenntum og bókmenntafræði
hef ég stundum fengið á tilfinninguna að á milli
Aristótelesar á 6. öld fyrir Krist og Ferdinands de
Saussure í upphafi 20. aldar eftir Krist hafi næsta
lítið gerst í þróun fræðigreinarinnar. Kennsla í
bókmenntakenningum byrjar yfirleitt á riti Arist-
ótelesar Um Skáldskaparlistina og tekur síðan
heljarstökk í tíma og rúmi og hafnar hjá Saussure
og rússnesku formalistunum, þaðan sem haldið er
áfram í átt til samtímans. Öll þekking manns á
þróun í bókmenntafræðum þar á milli er tilviljun-
um háð. Ég beið því bókar Arna Sigurjónssonar
um bókmenntakenningar síðari alda með þó-
nokkurri eftirvæntingu, ekki síst fyrir það að ég
vissi að þar var ekki einungis fjallað um þennan
vanrækta tíma í sögu bókmenntakenninga, heldur
einnig um íslensk skrif um bókmenntir. Bók eins
og þessi er löngu orðin tímabær í íslenskri bók-
menntaumræðu og fyllsta ástæða er til að fagna
útkomu hennar.
Bókmenntakenningar Árna Sigurjónssonar
fyrri og síðari alda þjóna vel því hlutverki að vera
yfirlitsrit og kennslubækur um þetta dularfulla
tímabil milli þeirra Aristótelesar og Saussure. Síð-
ara bindið, sem hér er fjallað um, er greinargóð
endursögn flestra merkisrita í sögu evrópskra
bókmenntakenninga frá 16. öld og fram að þeirri
20. En um eldri bókmenntakenningar hafði Árni
áður fjallað í Bókmenntakenningum fyrri alda,
sem út kom árið 1991.
Áður en hægt er að segja eitthvað af viti eða
fella einhvern dóm um rit um fræðilegar kenning-
ar er nauðsynlegt að spyrja fyrir hvern ritið er
skrifað, hverjir eru lesendur þess? Það er augljós-
lega ekki hægt að leggja sömu mælistiku á rit sem
ætlað er að vera kennslubók fyrir byrjendur í há-
skólanámi eða fróðleiksfúsan almúga og notuð er
til að leggja mat á fræðirit sem ætlað er að bæta við
þekkingu okkar og byggir á nýjum rannsóknum. I
fyrra bindi þess rits sem hér er til umræðu er það
sagt vera „yfirlitsrit ætlað skólum og almenningi".
Jafnframt lýsir höfundurinn því yfir að hann leggi
sögulegt sjónarmið til grundvallar verkinu og þar
sé ætlast til þess að lesandinn „fikri sig áfram frá
einu tímaskeiði til annars, og frá einum höfundi
eða einu riti til hins næsta.“ Andstæðu þessarar
aðferðar segir Árni vera kerfisbundið sjónarmið
sem einkennist af því að viðfangsefnið er „rakið á
grundvelli rökrænna og efnislegra tengsla án tillits
til þess á hvaða öld eða árþúsundi viðkomandi
málefni var efst á baugi.‘l1
Nú vil ég taka það fram að Árna tekst mjög vel
að rekja sögu bókmenntakenninga með þeirri að-
ferð sem hann hefur kosið sér, ég held hins vegar
að verk hans hefði bæði orðið áhugaverðara og
nytsamara ef hann hefði ekki haldið aðferðinni
jafn stíft fram heldur leyft sér að blanda saman
sjónarhornunum tveimur, hinu sögulega og hinu
kerfisbundna.
Annar galli á bókinni er að mínu mati hvernig
Árni kýs að afmarka efni sitt. Hann takmarkar
umfjöllun sína við þá grein bókmenntafræðinnar
sem fjallar um það hvað gerir skáldskapinn að
skáldskap, sjálfa skáldskaparfræðina. Með því að
einskorða umfjöllunina við skáldskaparfræði
verður ýmislegt útundan, og er það oft skaði,
einkum þar sem um er að ræða kenningar um
heimspeki, sálfræði eða bókmenntasögu sem hafa
haft umtalsverð áhrif á bókmenntir og bók-
menntaumfjöllun.
Umfjöllun Árna er skýr og skilmerkileg. Þetta
er bók sem er gott að nota, hvort sem er til að
fræðast urn samfellda sögu bókmenntakenninga
87