Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 28

gröf Evridísar, hesturinn Blesi og Orfeus. Utan um
dalinn er svo fjallahringurinn dreginn. Ljóðmælandi
finnur þó ekki hamingjuna í dalnum, fegurð
himinsins eða nokkru sem þar er að finna. Allt
snýst um dauðann; látna Evridísi, yfirvofandi dauða
Blesa sem er kominn á grafarbakkann og loksins
svefninn langa sem Ijóðmælandi bíður með hjálp
áskenkts glassins. Ekkert er utan fjallahringsins
því innan hans er gröf Evridísar og frá henni víkur
Orfeus ekki. Rétt eins og í goðsögunni um Orfeus
og Evridís dæmir getuleysi Orfeusartil að horfa
fram á veginn hann til eilífrar einsemdar. í texta
Megasar verður fortíðarþráin svo að dauðaþrá. Allar
væntingar Orfeusartil framtíðarinnar koma fram í
síðustu Ijóðlínunum: „einhverntíma ái ég með þér/
örþreyttur gamall vonsvikinn maður.“
Sveit og borg er oft stillt upp sem andstæðum.
Tilfinningin um sakleysi sveitanna er þá einatt
ríkjandi. Strjálbýlið er tákn einfaldari tíma,
stöðugleika, hefðarinnar og náinna mannlegra
tengsla. Sveitirnar verða göfugri úr fjarlægð og fólk
fer að trúa því að lífið þar hafi verið betra, þar sem
venjur manna breyttust lítið og fólk lifði, eins og
segir í viðlagi textans „sögu úr sveitinni": „í sátt og
samlyndi og trú, á sauðkindina og heilaga jómfrú."
Viðlagið í „sögu úr sveitinni“ er reyndar
kaldhæðni af augljósustu gerð. Það fer ekki á
milli mála ef það er skoðað í samhengi við afgang
textans. Þar er dauðinn alstaðar nálægur og fátt
sem minnir á rómantík. í sveit Megasar er eymdin
alltaf nálæg, af mannlífinu aðeins eftir leiði,
óhugnaður og dauði og fjöllin, firnindin og dalirnir
verða tákn einangrunar og einmanaleika.
„Saga úr sveitinni" er bernskuminning
barþjónsins sem drekkur lítið en dansar mikið í
textanum „gömlu gasstöðinni við hlemm“. í „sögu
úrsveitinni" deyja bóndinn og húsfreyjan við
óhugnanlegar aðstæður og (textanum um gömlu
gasstöðina er sagt frá sjóreknum líkum sem drýgðu
forðann. í sveitinni er sælan semsagt slík að fólkið
þarf að leggja stund á mannát til að komast af.
Því er ekki nema von að bóndasonurinn flýi til
borgarinnar. Þar tekur þó ekki margt betra við því
um ástand þjónsins fáum við helst að vita hvað
hann hefur afmyndast af spiki og svo skömmu
síðar að hann sé að deyja. Hann hefur flúið fár og
hungur sveitarinnar til að eyðileggja sig á ofáti og
sukki í borginni. Fánýtt er að velta því fyrir sér hvor
heimurinn sé betri.
Þrátt fyrir allan mun á stíl kvæðanna „orfeus
& evridís" og „saga úr sveitinni" eru endalokin
yfirvofandi í þeim báðum og friðsældin ekki nema
í mesta lagi bara á yfirborðinu. Þau djúpstæðu
tengsl sem eru á milli kvæðanna liggja í dauðanum.
Bæði kvæðin gefa hugboð um að sveitin hafi ekki
verið eins friðsæl og sú kynslóð sem flutti á mölina
vildi vera láta. í henni hafi falist einhver dulinn og
óskýranlegur óhugnaður. Kvæðin eru því á vissan
hátt hliðstæð, skáldið fjallar um sama efni en á
mismunandi vegu. Megas gengur endanlega af
sveitarómantíkinni dauðri. Hjá honum er sveitin
umhverfi endalokanna.
Líkindi eru með barþjóninum og sveitastráknum
í „Björt Ijós, borgarljós". Þeirflýja báðir sveitina og
svalla sértil óbóta í borginni. Báðar kallast sögur
þeirra á við þjóðsöguna um karlssoninn sem fer út
í heim og verður maður, leysir vandamál kóngsins,
eignast kóngsdótturina og erfir hálft ríkið ef ekki
allt. Nema heimurinn sem bóndasonur Megasar
kannar er borgin, enda engan annan heim að
hafa því í kvæðaheimi Megasar er ekkert annað
en sveitin og borgin. Sá sem yfirgefur sveitina fer
ekki inn í neinn annan heim en heim borgarinnar
og þegar Megas talar um borgina, er hann að
tala um Reykjavík. í heimi borgarinnar er erfitt að
fóta sig. Bóndasonurinn finnur enga kóngsdóttur
og erfir ekkert ríki heldur gleypir borgin hann í
sig. Um leið og Megas snýr mótífi þjóðsögunnar
á haus hverfir hann öllum ævintýraheiminum inn
í borgina, eða borginni inn í heiminn. Heimurinn
sem bóndasonurinn eignast dregur úr honum allan
lífskraft.
Öndvert við sveitina er borgin flókin, óskiljanleg,
síbreytileg og óendanleg. Borgarbúar búa innan
um ókunnugt fólk, líf flestra í kringum þá er þeim
hulið. í verkum erlendra rithöfunda sem skrifa í
kjölfar iðnbyltingarinnar er Ijótleikinn dreginn fram [
dagsljósið.15 Eftir því sem borgirnar stækka virðast
menn einangra sig meira og meira frá öðrum
íbúum þess. íbúar borganna verða vitni að eymd
og niðurlægingu nágranna sinna en skipta sér ekki
af því. Félagsleg vandamál „verðatil" í borgunum,
þ.e.a.s. vegna fjölmennisins verða þau magnaðri og
sjáanlegri.
Á íslandi gerist þetta mun síðar en á meginlandi
Evrópu og kannski ekki hægt að segja að Reykjavík
taki að þróast í átt til þess að verða nútímaborg
- sambærileg við þær sem menn þekkja frá
Vesturlöndum -fyrr en eiginlegur kapítalismi verður
ráðandi hreyfiafl íslenska hagkerfisins. Halldór
Guðmundsson skýrir íslenska hagkerfið á fyrri hluta
20. aldar út frá hugmyndum Arnar Jónssonar í bók
sinni „Loksins, loksins“:
Mikil einföldun væri að segja íslenska
hagkerfið kapítalískt, og síðan ekki söguna
meir. Vissulega var kapítalisminn hreyfiafl
hagkerfisins á þriðja áratugnum, en því fer
fjarri að kapítalískar framleiðsluafstæður
hafi verið allsráðandi. Mér sýnist frjórra
að fylgja félagsfræðingnum Erni Jónssyni
15 Þar má t.d. nefna Englendingana Charles Dickens og
Thomas Hardy.
26