Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 29

og tala fremur um „pópúlískt" hagkerfi,
í þeim skilningi að hagsmunir fjölmargra
smáframieiðenda (bænda og fiskimanna)
settu auðmagnsupphleðslunni skorður og
réðu, sérstaklega á fjórða áratugnum, miklu ef
ekki mestu á stjórnmálasviðinu; þá mátti sjá
bæði íhaldsmenn og kommúnista sameinast
um kröfur um hraðari iðnvæðingu í andstöðu
við framsóknarmenn. Andstæður launavinnu
og auðmagns, einsog sagt er á marxísku,
urðu ekki allsráðandi í hagkerfinu fyrr en með
fjármagnsstreymi síðari heimsstyrjaldar (Halldór
Guðmundsson, 1987).
Það er semsagt ekki fyrr en í seinna stríði, með
erlendu herjunum, að hingað kemur fjármagn og
tækni til að knýja á um þau umskipti sem urðu
annars staðar á 19. öld.
fslenskar bókmenntir fylgja þessari þróun. Um
aldamótin hófu íslensku raunsæisskáldin að skrifa
kaupstaðasögur og bera saman lífið í sveitunum
við lífið í þorpunum en skáldskapur um borgina eða
sem hefur borgina í brennidepli fer ekki að koma
fram að neinu ráði fyrr en líða tekur á 20. öldina.
Borgin birtist þá í ýmsum myndum, við hana hafði
sú hugmynd loðað eins og aðra hafnarbæi landsins
að hún væri einhvers konar útlend sódóma,
andstæða saklauss þjóðlífsins í sveitunum.16 Á
fyrstu áratugum tuttugustu aldar reyna mörg
skáld að brjóta þær hugmyndir á bak aftur, þó
sveitarómantíkin lifi enn góðu lífi í skáldskap þeirra.
Einar Benediktsson staðhæfði að: „með Fróni
er „Víkin“ dygg og trygg og sönn“ og hann hafði
miklar hugmyndir um framtíð borgarinnar (Kristján
Karlsson, 1993).
Tómas Guðmundsson er heillaður af Reykjavík
sem er í verkum hans hin „unga, rísandi borg“,
heimkynni gleði og fegurðar, rómantíkur og æsku.
Reykjavíkurkvæði Tómasar eru flest átakalitlar
ástarjátningar og með þeim aflar hann sér því
mikilla vinsælda meðal íbúa borgarinnar og hlýtur
að launum titilinn ,borgarskáld‘.
Steinn Steinarr skynjar borgina aftur á móti sem
fyrirbæri einsemdar og firringar. Borg hans er
enginn sælustaður. í pistli sem heitir Reykjavík segir
hann um borgina:
Hún hefur að vísu ekki gefið okkur neitt, sem
auga sér eða hönd á festir. En hún hefur
gert okkur að mönnum, drykkfelldum og
peningalausum mönnum með ofurlítið brot af
samvisku heimsins i hjörtunum (Steinn Steinarr,
1964, bls. 313).
16 Sbr. t.d. Margt geturskemmtilegt skeð eftir Stefán Jónsson
eða aðrar barnabækur hans.
Textar Megasar fjalla oft um leiða og ógleði
borgarlífs, hún er guðlaus eins og Eyðiland Eliots,17
gráleit og mannlaus. En þó að borgin sé mannlaus
ríkir þar ringulreið:
Meinlát bæði og gráðug guðlaus og heilög
gruggug er ásýnd þín litverpa borg
og rauð og blá og græn og gul eru þökin
en grá öll þín stræti og mannlausu torg
já öll þessi stræti svo staðlaus og þreytt
þau stefna engar áttir og geta engu breytt
en gangi þau samt hver sem lystir að leggja
leið sína þangað sem ekki er neitt
(Loftmynd, ,,Jón“)
Borgin er leiksvið fánýtisins. Henni er
kæruleysislega lýst sem stað sem hefur ekkert,
þangað er ekkert að sækja, ekkert sem vert er að
gefa gaum, en það er kannski hvergi hvort sem
er. Reykjavík Megasar er yfirleitt ólík Reykjavík
skáldanna sem á undan honum komu. Borgin er
guðlaus og þeir sem eru ekki dauðir eru deyjandi,
fánýtið er í algleymingi.
Á Loftmynd er ballaða sem segir sögu úr
Reykjavíkurlífinu en hefur allmikla sérstöðu. Það
er „Ástarsaga“, sem er líklega ein fyrsta íslenska
morðballaðan. Morðballöður eru velþekkt fyrirbæri,
t.a.m. úr enskum bókmenntum, algengt mótif í
þjóðlögum og þjóðkvæðum. í viðtali við Jónas
Jónasson segir Megas að hann hafi langað til
að semja morðballöðu og hafi í kjölfarið samið
„Ástarsögu" (Jónas Jónasson, 1990). Hann hafi
haft til fyrirmyndar nokkrar enskar morðballöður
auk þess sem hann vinni úr sannsögulegum
atburðum.18 Megas segir í þessu sama viðtali að
kannski sé Ijóðið útgáfa af hugmyndinni um að
„allir drepi yndið sitt“. Sú hugmynd birtist einnig í
„Kvæðinu um fangann" eftir Oscar Wilde. Það er
áhugavert að bera saman „Ástarsögu" og „Kvæðið
um fangann" en aðalpersónur beggja textanna eru
rólegir og yfirvegaðir menn og þrátt fyrir augljósa
hryggð þeirra virðast þeir ekki þjást af eftirsjá. Þeir
réttlæta morðið fyrir sjálfum sér sem eitthvað sem
þarf að gera og kvæðin réttlæta verknaðinn fyrir
lesendum sínum. Ljóðin tjá miklar tilfinningar og
morðin veita þessum tilfinningum meðbyr.
í báðum kvæðunum, „Kvæðinu um fangann" og
„Ástarsögu", eru vísanir í söguna um Kain og Abel.
Megas sækir mótíf sitt í „Kvæðið um fangann" sem
vísar í bróðurmorðið auk þess sem tvær vísanir eru
17 Sbr. Ijóðlínuna „Can you keep the City that the Lord keeps
not with you?“ í Eyðilandinu. Vangaveltur um þetta má
finna í bók Raymond Williams, The Country and the City.
(Raymond Williams, 1973:288-90)
18 Síðsumars 1977 ók par upp í Rauðhóla þar sem unnustinn
skaut unnustu sína til bana. Sjá t.d. frétt Dagblaðsins 17.
ágúst. (Ómar Valdimarsson, 1977).
27