Mímir - 01.06.2005, Qupperneq 36

Endurmyndun orðaforða
um skútusiglingar
Höfundur
Sveinn Björnsson
1. Inngangur
í þessari ritgerð1 er fjallað um sérstakan orðaforða
skútusiglingamanna að fornu og nýju. Til
umfjöllunar er flokkur orða og orðasambanda sem
öll tengjast útbúnaði seglbáta og siglingu með
seglum en eiga trauðla við um útbúnað eða siglingu
annars konar báta, svo sem vélbáta.
Seglbátar voru mikið notaðir til veiða og flutninga
á nítjándu öld. Með vélvæðingunni á fyrri hluta
20. aldar lagðist seglanotkun hins vegar fljótt af
og með henni kunnáttan í að sigla seglbátum.
Rúmri hálfri öld síðar, eða fyrir um 25 árum, fór
að færast líf í seglbátaútgerð á ný og þá ekki í
atvinnuskyni heldur sem afþreying og íþrótt. Gömlu
bátasjómennirnir voru þá horfnir af sjónarsviðinu
og ný kynslóð manna tók að læra listina að sigla
með seglum. Útbúnaður nýju skútanna er að mörgu
leyti sambærilegur við þann búnað sem var á gömlu
seglbátunum og siglingatæknin alveg sú sama,
enda ævaforn.
í ritgerðinni er varpað fram þeirri spurningu að
hve miklu leyti orðaforði gömlu skútukarlanna, um
seglabúnaðinn og siglingu seglbáta, hefur skilað
sértil hinnar nýju kynslóðar skútumanna. Skoðað er
hvernig það hefur gerst og fjallað um hugsanlegar
ástæður fyrir því að sum orð hafa orðið algeng í
munni skútumanna nú á dögum en önnur ekki.
Einnig eru skoðuð nokkur nýyrði sem hafa skotist
inn í mál þeirra.
í kafla 2 er gefið stutt yfirlit um þróun seglbáta á
íslandi og fjallað um orðaforðann sem fylgt hefur
íslenskum skútumönnum frá landnámi til okkar
daga. í kafla 3, um búnað, og kafla 4, um verklag,
er síðan fjallað um einstök orð og orðtök í þessum
orðaforða út frá notkun þeirra nú á dögum. Þar
koma fram niðurstöður skoðunar á heimildum
um ritmál fyrri alda og einnig niðurstöður stuttrar
könnunar sem höfundur gerði vegna þessarar
1. Þessi ritgeró var unnin hjá Jóhannesi Gísla Jónssyni á
námskeiði um hagnýta íslensku haustið 2001 og hafa bæði
hún og höfundurinn notið góðs af fjölmörgum ábendingum
hans. Ritgerðin birtist hér lítið breytt.
ritgerðar meðal nokkurra skútumanna sem stundað
hafa siglingar síðustu áratugina.
2. Yfirlit um skútur og orðaforða
2.1 Skútur fyrr og nú
2.1.1. Skútuöldin
19. öldin er gjarnan nefnd skútuöld í íslenskri
sjávarútvegssögu. Þá færðist útgerð seglbúinna
þilskipa mjög í vöxt og setti svip sinn á
sjávarútveg. Þilskipaútgerðin var hrein viðbót við
árabátaútveginn og á skútunum gátu menn sótt
lengra en áður(Jón Þ. Þór 1997). Árabátarnir voru
þó ekki síður mikilvægir á þessum tíma og átti
sá útvegur drjúgan þátt í þéttbýlismynduninni
á landinu undir lok átjándu aldar (Hrefna
Róbertsdóttir 1984). Algengt var að þessir árabátar
væru búnir einni eða tveimur siglum (möstrum) og
ef vindur var hagstæður drógu sjómennirnir segl á
þær til að létta sér róðurinn.
Með vélvæðingunni um aldamótin 1900 dró mjög
hratt úr notkun seglbúinna árabáta og vélbátarnir
tóku við. Þeir höfðu þann mikilvæga kost fram yfir
seglbátana að þeim var hægt að sigla hvert sem
var óháð vindum. Þeir gátu siglt beint á móti vindi,
stystu leið á miðin og heim aftur, og ekki þurfti að
grípa til ára þegar vindur brást.
2.1.2 Skemmtibátaöldin
Eftir miðja 20. öldina, hálfri öld eftir vélvæðingu
sjávarútvegsins, fóru íslendingar aftur að sigla
skútum. Með bættum efnahag þjóðarinnar
og erlendum áhrifum var runnin upp öld
skemmtibátanna og innan um trillurnar og
fiskibátana í höfnum landsins fór að sjást ein og ein
seglskúta.
Bátalag þessara nýju skúta var erlent og mjög
ólíkt því árabátalagi sem þróast hafði hér á landi
á skútuöldinni. Árabátarnir gömlu voru aðallega
opnir fiskibátar, hannaðir til að bera afla að landi.
34