Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 39

hópi fræknustu siglingamanna fyrri alda. Uppruni
þessara orða er því norrænn og hafa þau verið
notuð um aldir þrátt fyrir að siglingabúnaðinum hafi
fleygt fram og bátar seinni alda séu ólíkir gömlu
víkingaskipunum að flestu leyti.
2.3.2 Sjómenn skútualdar
Til þess að greina þann orðaforða sem sjómenn
í lok nítjándu aldar bjuggu yfir liggur beinast
við að fara í frásagnir og minningabrot manna
sem voru uppi á þessum tíma. Flestar sagnirnar
greina reyndar aðallega frá svaðilförum eða
eftirminnilegum atburðum án þess að það reyni
verulega á orðaforðann sem hér er til skoðunar.
Sumir sagnamenn leggja sig þó fram um að lýsa
aðbúnaði og aðferðum við sjósókn og veiðar (sjá
t.d. Jón Thorarensen 1945 og Þórð Ólafsson 1936).
Til viðbótar við þessar lýsingar er að finna mikinn
fjölda dæma í ritmálssafni Orðabókar Háskólans
(hér eftir aðeins nefnt ritmálssafn Orðabókarinnar
eða ritmálssafnið) og gefa þau nokkra mynd af
notkun orða síðustu aldirnar. Öll orð og orðtök
skútualdarinnar sem hér eru til umfjöllunar er að
finna í þessu safni.
2.3.3 Skútufólk nú á dögum
Upplýsingar um orð og orðtök sem notuð eru nú á
dögum má meðal annars finna í orðabókum sem
ætlaðar eru almenningi og gefnar hafa verið út
undanfarna áratugi (Árni Böðvarsson (ritstj.) 1983,
Halldór Halldórsson 1991). Einnig hafa verið gefin
út söfn sem iýsa sögu orða, sifjum og uppruna
(Ásgeir Blöndal Magnússon 1989) og orðtökum og
ýmsum orðasamböndum (Jón G. Friðjónsson 1993
og 1997).
Fróðlegt er einnig að skoða ritmálssafn
Orðabókarinnar í þessu sambandi. Þar vantar t.d.
öll orðin sem hafa komið inn í mái skútumanna
á síðustu áratugum 20. aldar; nafnorð eins og
belgsegl og upphal og sagnir eins að trimma.
Notkun þessara orða í ritmáli er líka vart hafin og
tökuorð eins og trimma þykja líklega ekki gjaldgeng
á prenti. Tvö nýleg tökuorð, kokkpitt og spinnaker,
finnast heldur ekki í ritmálssafninu enda falla þessi
orð illa að íslensku beygingakerfi og fáir mundu láta
sér detta í hug að nota þau nema í talmáli. Orðin
tvö standa bæði fyrir búnað á nútímaskútum sem á
sér enga hliðstæðu á gömlu skútunum2.
2.3.4 Stutt könnun á orðaforða
2. Um orðið kokkpitt er ekki fjallað frekar í þessari ritgerð.
Það stendur fyrir setbrunn aftarlega á nútímaskútum, þar
sem áhöfnin situr og stýrir bátnum. Orðið er tekið úr ensku
(cockpit).
Til þess að fá nokkra mynd af orðaforða skútufólks
nú á dögum var kannaður orðaforði fjögurra
einstaklinga sem stundað hafa skútusiglingar á
undanförnum 20-25 árum. Samdar voru spurningar
með hliðsjón af orðum og orðasamböndum
sem hér eru til umfjöllunar, þær lagðar fyrir
fjórmenningana og út frá svörunum reynt að greina
orðaforðann og orðnotkunina.
Fyrst var reynt að komast að því hvaða orð hver
og einn fjórmenninganna notaði yfir tiltekinn búnað
eða athöfn. Spurt var um búnað með því að benda
á myndir en um athafnir var spurt með því að lýsa
þeim með almennari orðum og handabendingum.
Sérhvert orð sem þátttakandi nefndi ekki sjálfur
var síðan nefnt og spurt hvort hann hafi notað
orðið. Ef hann reyndist ekki hafa notað það var
spurt hvort hann hafi heyrt orðið og einnig hvort
hann skildi það. Ef hann taldi sig skilja orðið þá
var skilningurinn skráður. Svör fjórmenninganna
voru mjög samhljóða hvað varðar þau orð sem þeir
notuðu. Orðnotkunin var því mjög áþekk. Það var
hins vegar misjafnt hve kunnugir þeir voru öðrum
orðum sem spurt var um. Orðaforði þeirra var því
mismikill. í köflunum hér á eftir verður nánar vikið
að niðurstöðum könnunarinnar í umfjöllun um
einstök orð og orðasambönd.
3. Búnaður
Margvíslegan útbúnað þarf að hafa á báti til að geta
siglt á seglum. Fyrir utan seglin sjálf þarf mastur,
bómu og skaut til þess að geta tjaldað seglunum og
gripið vindinn. Fleiri spottar eru einnig nauðsynlegir.
Stög þarf til að gefa mastrinu styrk svo það þoli tog
seglanna og upphöl eru nauðsynleg til að komast
hjá því að klífa mastrið í hvert sinn sem setja þarf
upp segl. Hér á eftir verða tekin fyrir nokkur orð
sem notuð eru um þennan búnað og þau sett í
sögulegt samhengi.
3.1 Reiðin
Orðin mastur og bóma eru líklega mest notuð í dag
um þann búnað bátsins sem heldur seglunum uppi
og úti (sjá mynd 2). Einstöku sinnum heyrast orðin
reiði og rá en þau eru ekki almennt notuð í talmáli.
Þótt skútumenn skilji þau vel þá eru þau líklegast
of hátíðleg tii daglegrar notkunar. Sigla og siglutré
eða tré heyrast varla lengur í talmáli en skilningur
á þessum orðum er ágætur sbr. könnunina. Orðið
tré á reyndar illa við nú á dögum þegar nánast öli
möstur eru smíðuð úr málmi. Menn skilja því ekki
fyllilega tilvísunina sem felst í orðinu tré.
3.1.1 Reiði
Orðið reiði kemur víða fyrir í fornritunum og er
37