Mímir - 01.06.2005, Síða 81

Þær tegundir áhrifsbreytinga sem taldar eru
í (3) varða ekki sjálft málkerfið heldur einstök
orð, orðarunur eða sambönd orða með skylda
(/andstæða) merkingu eða hlutverk. Kerfisbundnu
áhrifsbreytingarnar eru hins vegar víðtækari eins
og nafnið gefur til kynna og því mikilvægari frá
málfræðilegu sjónarmiði. Til að gefa hugmynd
um hvað átt er við með þessum nafngiftum verða
hér gefin dæmi um hvern flokk fyrir sig, fyrst þær
breytingar sem ekki geta talist kerfisbundnar.
Dæmi um blöndun í íslensku ((3a)) er tilurð
orðsins þreykur í merkingunni ‘þoka og reykur’. Af
því tagi eru einnig orðaleikir eins og „robboðslega“
í „samanlagðri merkingu" orðanna rosalega og
ofboðslega. Þróun gömlu vikudaganafnanna fellur
líka undir lið (3a); mánadagr, þriðidagr, fimmtidagr
-» mánudagur, þriðjudagur, fimmtudagur, til
samræmis við sunnudag, miðvikudag og föstudag
(sbr. Björn Karel Þórólfsson 1925, bls. 6-7).2 Þetta
mætti kannski kalla „áhrifskennda afbökun".
Orðmyndin þrepskjöldur er dæmi um (3b), þ.e. eins
konar endurtúlkun hins ógagnsæja orðs þröskuldur.
Af mörgu er að taka varðandi hlutfallsmyndanir í
íslensku (sbr. Hrein Benediktsson 1969 og rit sem
þar er vísað til). í (4-5) má sjá dæmi um áhrif i-
stofna á a-stofna (kk.) og östofna (kvk.) (sbr. Iversen
1946):
(4)
ffst. (a-stofn) físl. (i-stofn) nísl. nísl.
nf.et. dalr gestr dalur gestur
nf.ft. dalar gestir -» dalir gestir
(þf.ft. dala gesti -» dali gesti)
(5)
físl. (ö-st.) físl. (i-st.) nísl. nísl.
nf.et. fgr dýrð för dýrð
nf.ft. farar dýrðir -»farir dýrðir
Þarna eru á ferð hlutfallsmyndanir: Myndin gestr
andspænis gestir eru eins og dalr andspænis X þar
sem X er sama og dalir; dýrð andspænis dýrðir er
eins og fqr andspænis X þar sem X er sama sem
farir. Fleiri dæmi um áhrifsbreytingar af þessu tagi:
(6) físl. (u-stofn) físl. (i-stofn) nísl. nísl.
nf.et. kgttr gestr köttur gestur
nf.ft. kettir gestir kettir gestir
þf.ft. kgttu gesti -» ketti gesti
Hér er auðvitað líka um að ræða áhrif frá /'-stofnum
en einnig skiptir máli sú ríkjandi regla í sterku kk.-
2 Björn Karel getur að vísu einungis um sunnudag í þessu
sambandi en ekki miðvikudag og föstudag. Athyglisvert
er að laugardagur er eina undantekningín að þessu leyti í
dagaþulunni ('iaugudagur).
beygingunni, líka meðal a-stofna, að þf.ft. er eins
og nf.ft. að frádreginni r-endingunni (sauðir-sauði,
armar-arma). Skylt áhrifsbreytingum af þessu tagi
er e.t.v. það þegar samsett orð fara að hegða sér
eins og ósamsett orð (Breiðdaiur -» Breiddalur eins
og greiða-greiddi o.s.frv.) (sbr. Stefán Einarsson
1949), en Hreinn Benediktsson flokkar slíkt undir
„fónemískar áhrifsbreytingar" (1959, bls. 69).
Áhrifsútjöfnun er það kallað þegar tiltekið
myndbrigði „jafnarsig út“ innan beygingardæmis.
Dæmi um slíka breytingu frá forníslensku er
beyging orðsins lykill:
(7) físl. nísl.
et. nf. lykill lykill
þf. lykil lykil
Þgf- lukli -»lykli
ef. lykils lykils
ft. nf. luklar -» lyklar
þf. lukla -» lykla
þgf: luklum -» lyklum
ef. lukla -»lykla
í þessu tilfelli hefur/'-hljóðverpta myndin, sem
skilyrt var af -/- í eftirfarandi viðskeyti, breitt úr sér
og kemur fram óháð því hvort -/'- fer á eftir eða ekki.
Þetta er skýrt dæmi um togstreitu „hljóðafarslegra
hagsmuna" og „orðhlutalegra hagsmuna": Almenn
/'-hljóðvarpsregla leiðir af sér breytilega stofnmynd
og skapar þannig óreglu innan beygingardæmisins;
þá kemur til skjalanna einhvers konar orðhlutaleg
regla sem samræmir beygingardæmið en „ómerkir"
í leiðinni hljóðregluna. Það er ómaksins vert að
velta nánar fyrir sér dæmum af þessu tagi, og taka
síðan mið af kenningum um samband hljóðkerfis og
orðhlutakerfis (sbr. umræðu hjá Kristjáni Árnasyni
2002).3
3. Nánar um áhrifsútjafnanir
3.1 Dæmi frá Hreini Benediktssyni
Flest dæmin í grein Hreins Benediktssonar (1959)
um áhrifsbreytingar í íslensku flokkast undir
áhrifsútjafnanir samkvæmt þeim skilningi sem hér
er lagður í það hugtak.4 Nú verða athuguð
nokkur dæmi frá honum og fáein til viðbótar úr
3 Grein Hreins Benediktssonar (1969) um þróun /'a-stofna
varöar kerfisbundnar áhrifsbreytingar af báðum þeim
aöalgerðum sem hér eru nefndar, þ.e. milli beygingarflokka
annars vegar og innan beygingardæma hins vegar.
4 Þess skal getið að Hreinn (1959, bls. 69-70) notar það
hugtak ekki sjálfur. Hann gerir aðallega greinarmun á
fónemískum og morfemískum áhrifsbreytingum eða
áhrifsummyndunum eins og hann stingur upp á að kalla
kerfisbundnar áhrifsbreytingar.
79