Mímir - 01.06.2005, Side 86

en önnur eiga auðvelt með að láta sama formlega
fulltrúann sjá um fleiri en eitt hlutverk. Hvort
tveggja gerist í íslensku og einnig það að sama
formdeildin sé táknuð „tvöfalt": Þannig er vh.þt.
af sögninni fara hafður bæði með endingu og
sérhljóðavíxli í stofni; færi. Á sama hátt er þgf.ft. af
nafnorðinu barn „sýnt" með tvennu móti; börnum.
Það er greinilegt að þessar mismunandi táknanir
hafa ekki sömu stöðu í málkerfinu; u/n-endingin
er t.d. almenn í þgf.ft. allra fallorða og /'-endingin
sömuleiðis í vh. flestra sagna en sérhljóðavíxlin
eru „viðbætur", nánar tiltekið gömul hljóðvörp sem
hafa varðveist í beygingarkerfinu. Að mati Kristjáns
gerir hefðbundin generatíf greining óæskilegan
greinarmun á víxlum eins og í barn-börn og barn-
börnum; annars vegar séu þau talin beygingarlega
skilyrt og hins vegar hljóðkerfislega. „Orðhlutalega
nálgunin" lítur á hvort tveggja (endinguna og
hljóðavíxlin) sem beygingarlega táknun en í seinna
tilvikinu eru hljóðavíxlin umfröm.14
Sú afstaða sem hér kemur fram felur í sér að
áhrifsjafnanir séu einhvers konar „morfófónemískt"
fyrirbæri. Það hljómar í sjálfu sér vel en engu að
síður eru ýmis vandamál óleyst: Hvers konar reglur
eru hér á ferð? Hvernig lærir málnotandinn þær?
Að hvaða leyti og á hvern hátt eru þær skilyrtar
af beygingunni? Hver er afstaða þeirra til annarra
reglna um orðhlutagerð og hljóðafar? Þá má benda
á að það er ekkert í þessum hugmyndum sem segir
beinlínis að hljóðafari orðhluta sé „í mun“ að halda
velli eða að sérstakur „metnaður" sé fyrir hendi í
orðhlutakerfinu til að samræma beygingarmyndir.
4.3 Bestunarkenning
Bestunarkenningin (e. Optimality Theory) er
nýleg grein af meiði generatífu málfræðinnar, þ.e.
formlegrar málkunnáttufræði, en víkur í ýmsum
atriðum frá fyrri hugmyndum í þeim anda. Ein
helsta nýjungin er sú að í stað þess að líta svo
á að breytileiki tungumála stafi af mismunandi
gildi á almennum færibreytum (e. parameters)
telja bestunarmenn að munur tungumála ráðist af
mismunandi stigröðun almennra málfræðilegra
14 Þess má geta að ólíkt generatífistum, s.s. Eiríki
Rögnvaldssyni (1981 og 1993), hafnar Kristján Árnason
þvi að greina u-hljóðvarp i nútímamáli sem virka
hljóðkerfisreglu (1985, bls. 22). Hann telurskýringuna á
því að vfxl a-ö miðast svo oft sem raun ber vitni við u i
eftirfarandí atkvæði einfaldlega vera málsögulega, líkt
og t.a.m. þá staðreynd að v kemur varla fyrir á undan u i
framstöðu. Hin fjölmörgu dæmi um a á undan u („'þarum“
/ margtummaður/dalur o.s.frv.) þykir honum sýna aó
u-hljóðvarpið sé ekki virkt eða „náttúrlegt" hljóðferli. Aftur
á móti telur hann regluna um lengd sérhljóða, orð- og
setningaráherslu, staðarsamlögun nefhljóða og fleiri slík
atriði vera dæmigerðar íslenskar hljóðkerfisreglur.
hamla (e. constraints). Málnotkuninni er þá lýst
sem einhvers konar síu þar sem t.a.m. þeir
orðaraðarmöguleikar eða framburðarmyndir „sigra“
sem brjóta sem fæstar og/eða vægastar hömlur.
Einnig er sá munur á þessum hugmyndum og þeim
eldri að regluverkið er yfirborðsmiðaðra í þeim
skilningi að „frambjóðendurnir“ (e. candidates) eru
hljóðmyndir en ekki afstæð orðasafnsform (sbr.
Kager 1999, bls. xi-xii). Það sem vekur áhuga hér
er að bestunarkenningin gefur beinlínis kost á að
„velja úr“ framburðarmyndum og því er ekki úr vegi
að reyna að máta dæmi um áhrifsjafnanir við þessar
hugmyndir.
Hér er óhjákvæmilegt að kynna til sögunnar fáein
grundvallarhugtök í bestunarfræði. Gert er ráð fyrir
að allsherjarmálfræðin (e. universal grammar) hafi
að geyma eftirfarandi þætti:
(15)
a. Málfræðistafróf (e. alphabet)
b. Algilt hömlumengi (e. set of constraints)
c. Varpanir (e. functions)
Málfræði einstaks máls (e. grammar) inniheldur
m.a. grundvallarform myndana og stigröðun
hamla sem fengnar eru úr hömlumenginu. Gert
er ráð fyrir tvenns konar hömlugerðum, þ.e.
mörkunarhömlum (e. markedness constraints) og
tryggðarhömlum (e. faithfullness constraints). Á
hvert ílag (e. input) verka tvenns konar varpanir,
þ.e. „uppstillari“ (e. generator) og „kjósandi“ (e.
evaluator), sem skila af sér hljóðkerfislegu frálagi
(e. output). Eins og í generatífri hljóðkerfisfræði er
gert ráð fyrir baklægum gerðum orðhluta, m.a. með
upplýsingum um hljóðgerð. Val á myndbrigðum
ákvarðast hins vegar af hljóðkerfislegum
mörkunarhömlum og tryggðarhömlum en þær
síðarnefndu fela í raun í sér að orðhlutar skuli skila
sér sem best upp á yfirborðið (sbr. Archangeli 1997
og Russel 1997).
Þegar t.d. skips verður [sci:psj er samkvæmt
þessu um það að ræða að tryggðarhömlur
sem banna breytingar á ílagi raðast ofar en
mörkunarhömlur sem banna lokhljóð á undan [sj.
Þegar skips verður [scifsj hefur hömlunum verið
stillt upp á þann hátt að fyrst koma hljóðkerfislegu
hömlurnar sem segja að orðhlutinn megi ekki
líta út eins og hann gerir í baklægri gerð en
tryggðarhömlurnar hafa minna vægi og þess
vegna má brjóta þær. Svipaða lýsingu mætti gefa á
pörum á borð við [virkt]/ [virt] (virkt) og [velkt]/[vsjt]:
Annars vegar hefur tryggðin vinninginn ([virkt]/
[velkt]) og hins vegar hljóðkerfislegu hagsmunirnir
([virt]/[vElt]).
Ekki er eins gott að koma auga á hömlur sem
kunna að vera að verki í dæmum eins og [pau:jir]/
[pau:ir] (bágir). Þegar áhrifsbreyttu myndirnar
84