Mímir - 01.06.2005, Page 103

að um leið og eitthvað kvenlegt er nefnt, verði
það tákn um eitthvað ókarlmannlegt. í norrænu
miðaldasamfélagi var verksvið karla og kvenna vel
aðgreint. Konur sáu um allt sem viðkom heimilinu
og lyklarnir voru valdatákn þeirra. Karlarnir sáu
um allt utanstokks og voru andlit heimilisins
út á við. Samfélagið byggðist að miklu leyti á
karlmannlegum hernaðaranda, sem var svo ráðandi
að það var jafnvel aðdáunarvert ef konur fóru líka
eftir honum. En þar sem þær gátu sjaldnast sinnt
hefndardrápum sjálfar, eggjuðu þær karlmenn til
þess.7
Konur tóku stundum að sér hlutverk karlmanna,
ýmist vegna þess að engir karlkynsættingjar
voru til staðar, líkt og Auður djúpauðga í Laxdæla
sögu eða vegna þess að karlmennirnir vildu ekki
hefna eins og þeim bar, líkt og Brókar-Auður í
sömu sögu. í síðarnefnda tilvikinu var það talið
henni til tekna að framkvæma það sem bræður
hennar höfðu ekki skap til. í fornaldarsögum og
hetjukvæðum, sem eru meiri ævintýrabókmenntir
en íslendingasögurnar, geta valkyrjur komið
fram í gervi hins karlmannlega stríðsmanns og
með siðferðisviðmið hans en verið á sama tíma
kvenlegar konur. Skýrasta dæmið um þessa
hugsun er Brynhildur Buðladóttir, sem kemur
bæði fram í hetjukvæðum og í Völsungasögu
og sameinar kvenlegar og karllegar dyggðir.
Hún er brynjuklæddur hermaður og þekkt fyrir
hernaðarafrek sín en um leið er hún fegurst kvenna
og öllum fremri við hannyrðir. Þessi samtvinnun
ólíkra eiginleika verður ekki leyst, nema með
hjónabandi og til þess þarf karlhetjan að yfirvinna
hana svo hún geti einskorðað sig við kvenleikann.
Kona sem sinnir karlmannshlutverki er jákvætt
minni í forníslenskum bókmenntum og vekur enga
fyrirlitningu en þann hluta verður karlhetjan að
yfirbuga að lokum. Valkyrjuímyndin dregur fram
karlmennsku og hernaðaranda en kynferðisleg
andstæðan við alvöru karlmenn helst. Valkyrjur eiga
að enda í hjónabandi og ef þær hafna því geta þær
breyst í skúrka. Hin ríkjandi karlmennskuímynd,
sem gerði konur í karlmannsgervi vinsælt
bókmenntaþema gerði um leið ómögulegt að karlar
gætu birst í kvenmannsgervi, án þess að vera taldir
huglausir.8
Þegar karlmenn eru kallaðir argir fremja þeir
báðir ósiðlegan verknað, en á meðan gerandinn
er einungis argur í útvíkkaðri kristinni merkingu
um að vera fullur óeðli er þolandinn einnig argur
i eiginlegri merkingu, hann hefur tekið að sér
hlutverk konunnar.9 Það að verknaður gerandans sé
7 Meulengracht Serensen 1980, bls. 24-25.
8 Meulengracht Sorensen 1980, bls. 26-27.
9 Meulengracht Serensen 1980, bls. 71.
hrósverður má sjá í sennu Sinfjötla og Guðmundar
í Helgakviðu Hundingsbana I, þeir hita sig upp
fyrir bardagann með því að senna og Sinfjötli
ásakar Guðmund meðal annars um það að vera
móðir níu úlfa og hrósar sjálfum sér af því að hafa
verið faðir þeirra, það er hann hrósar sér af því að
hafa gert Guðmund að konu. Erfitt er reyndar að
fullyrða um hvort 13. aldar íslendingar hafi talið að
þetta hafi áður þótt hrósvert, enda er Sinfjötli, sem
er sonur systkina, ekki venjuleg hetja og er sem
hetjukvæðispersóna undir öðruvísi siðferði heldur
en aðrir. Dæmi um hið gagnstæða má sjá í Þorvalds
þætti hins víðförla, þar sem níðvísa er kveðin um
fyrstu kristniboða á íslandi, Þorvald og Friðrek
biskup, þar sem Þorvaldur er sagður vera faðir
níu barna Friðreks og hann launar það með því að
drepa vísuhöfundinn og segist ekki þola að þeir séu
kallaðir argir.10
Margt er ólíkt með raunheimi og sagnaheimi,
það sem er bannað, ómögulegt eða ótrúverðugt
í raunheiminum getur auðveldlega gerst í
sagnaheimi. En sagnaheimurinn fær aðeins
merkingu sína með vísun til raunheimsins og
viðmiða hans. Viðmið raunheimsins færast til
í sagnaheimi, jafnvel í raunsæisbókmenntum
og því meira sem sagnaheimurinn færist frá
raunheiminum því meiri möguleikar verða á því að
fara yfir þær hindranir sem umlykja raunheiminn.
Það er í raun mikilvægasta gildi bókmennta að
útvíkka raunheiminn á þennan hátt. Til dæmis er
hetjan Sinfjötli sonur systkina og verður því til með
blóðskömm, þetta er ekki raunveruleiki því þó svo
að Völsunga saga hafi þekkst á 13. öld á íslandi
voru viðurlög við samskonar broti á þeim tíma
útlegðardómur. Þetta brot á raunheiminum hjálpar
til við þróun persónunnar, enda er ómögulegt
að miða Sinfjötla við raunheiminn, hann er utan
venjulegra mannlegra marka.11
Loki
Loki Laufeyjarson er torræðasta goðið í norrænni
trú, meðal annars vegna þess hve margar ólíkar
myndir hann tekur á sig. Erfitt er að skilgreina
kyngervi Loka nákvæmlega, því hann var bæðir
faðir og móðir og virðist ekki kunna síður við sig í
kvengervum en karlgervum og því er við hæfi að
byrja á honum. Faðir hans var jötunninn Fárbauti
en móðir hans Laufey af óræðum uppruna, samt
er hann ávallt kenndur við hana. Loki var ýmist
hjálparhella guðanna eða einn skæðasti fjandmaður
þeirra, honum var kennt um dauða Baldurs, en
oftar en ekki kom hann guðunum í vandræði sem
hann leysti síðan sjálfur úr, líkt og í sögunni um rán
10 Meulengracht Scrensen 1980, bls. 65-67.
11 Meulengracht Serensen 1980, bls. 16-17.
101