Mímir - 01.06.2005, Qupperneq 116

Hvað felst undir bláum þræði
á ýmsum Norðurlöndum
Um flökkuminni í þulum síðari alda1
Höfundur
Yelena Sesselja Helgadóttir Yershova
íslenskar þulur síðari alda eru romsukennd
þjóðkvæði frá 15.-19. öld sem lifðu fram á 20. öld
en eiga sér fornar rætur í íslenskri menningu, m.a.
í þeim þulum sem eru varðveittar í Snorra-Eddu.2
Þulur síðari alda lúta fáum bragfræðilegum reglum
og virðast því mjög einfaldar á yfirborðinu. Þær
einkennast af endurtekningum með tilbrigðum og
eru síbreytilegar í flutningi. Þulur eru settar saman
af nöfnum (t.d. manna- eða kúanöfnum), heitum og
minnum (mótífum) sem tengjast saman á allmismun-
andi vegu og mynda fjölmargar og oft mjög ólíkar
heildir. Sumar þulur eru aðeins nafnalistar, sumar
slitróttar frásagnir, en oftast blandast þetta tvennt
saman. Margar þulur virðast vera ekkert annað en
orðaleikir.
Þulur síðari alda hafa alla tíð lifað í munnlegri
geymd og heyra eflaust til alþýðumenningar. Þær
voru þó af og til settar á bók af ýmsum ástæðum.
Oftast var það vegna þess að þær tengdust efni
bókarinnar. Besta dæmið er elsta varðveitta þula
síðari alda, Grettisfærsla, skrifuð ásamt Grettis
sögu í AM 556 4to, handrit frá seinni hluta 15. aldar.
Einnig eru allnokkrar þulubænir frá kaþólskri tíð
í handritum með sögum af heilagri Margréti (AM
428a 12mo) og fleiri dýrlingum. Loks eru særingar
í þuluformi í seinni tíma galdrabókum. Þulur voru
einnig skrifaðar niður mönnum til skemmtunar, m.a.
í svokölluðum syrpuhandritum með margvíslegu
efni, og loks í varðveislu- og söfnunarskyni. Söfnun
þulna hófst þó ekki að neinu marki fyrr en á 19. öld
og eru elstu uppskriftir margra þulna frá 19. eða
jafnvel 20. öld, í besta falli 17. öld. Bæði þulurnar
1. Grein þessi er að stofni til erindi flutt á Hugvísindaþingi
Háskóla islands þann 23. október 2004 og jafnframt eínn
af fjölmörgum þáttum í doktorsverkefni mínu um íslenskar
þulur síðari alda. Ég þakka Rósu Þorsteinsdóttur, Gísla
Sigurðssyni, Aðalheiði Guðmundsdóttur, Bjarka Má Karls-
syni og Turið Sigurðardóttur á Fróðskaparsetri Foroya
aðstoð við efnissöfnun fyrir þessa grein og margar góðar
ábendingar.
2. Um þulur á fyrri og seinni öldum sjá m.a. Jón Samsonarson,
einkum 1983 og 2002a,b, Ögmund Helgason 1989,
Halvorsen 1982.
sjálfar og stök minni í þeim eru þó oft talsvert eldri.
í sumum tilfellum er hægt að sýna fram á uppruna
þeirra á 15.-16. öld, en oftar verður að láta líkindi
nægja.
Þulur mega heita séríslensk kveðskaparhefð
en eiga sér þó hliðstæður hjá nágrannaþjóðum,
einkum í Færeyjum og Noregi. Þær draga að sér
efnivið úr ýmsum áttum. í þulum finnast dansstef,
vísuorð úr rímum, kviðlingar úr þjóðsögum og
ævintýrum sem breytast í munnlegri geymd og geta
orðið óþekkjanlegir eftir nokkurra alda líf í þulum.
Þjóðkvæði virða ekki alltaf landamæri, og margt
er sameiginlegt með íslenskum þulum, færeyskum
frændum þeirra sem ganga undir heitinu skjaldur3
og romsum frá hinum Norðurlöndunum. Hins
vegar reynist oft erfitt að kortleggja ferðir þess
efnis er berst milli landa. Jón Samsonarson, sem
er þekktur fyrir nákvæmni bæði í staðreyndum og
röksemdarfærslu, tekur t.d. jafnan mjög varlega til
orða bæði um aldur og uppruna einstakra þulna og
minna.4 Efnið er þó heillandi og oft er þess freistað
að ná taki á flökkuminnum í von um betri skilning á
minninu og þulum sem nota það.
í þessari grein verður fylgst með torskildu
flökkuminni í íslenskum þulum. Það er minni um
bláan þráð. Hér eru nokkur dæmi um þetta minni í
íslenskum þulum:
(1) Sofa, sofa hjónakornin bæði
undireinum blámerktum þræði.
Það voru soðin skammrif á bænum;
duttu þau ofan í ketilinn bæði,
svo ekki stóð upp úr nema bógurinn
og hálft annað lærið,
og nú er lokið Lundúnakvæði.3
(2) Undir einum grábláum veftarþræði.
Barnakornin leika sér,
það er þeirra æði.
Þegar þau kunna’ að gánga um gólf,
3. Færeyska orðið skjaldur er hvorugkynsorð, -r er stofnlægt.
Orðið tekur ekki u-hljóðvarpi í beygingu.
4. Sbr. t.d. Jón Samsonarson 1977.
114