Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 125

valda u-hljóðvarpi. Þannig verður u-hljóðvarpið að
vera fallið úr gildi þegar þetta innskots-u kemur til
sögunnar. Samkvæmt þessu er afleiðslan þá svona:
(9)
grunnform mað+r# #grann+r#
u-hljóðvarp
u-innskot maður grannur
Á þennan hátt útskýra generatífistar af hverju ekki
verður hljóðvarp í áðurnefndum orðum. Samkvæmt
því er u þá ekki í grunnformi ofannefndra orðmynda
heldur er grunnform nefnifallsendingarinnar í kk.
bara -rsem bætist beint við stofninn. Þegar u-
hljóðvarpið verkar sé þá ekkert u í grunnformi í
þessum orðmyndum sem skýri hljóðvarpsleysi
slíkra karlkynsorða. Þannig beri að líta svo á
að u-innskotið í endingu sé virk samtímaleg
hljóðkerfisregla í nútímaíslensku eins og u-
hljóðvarpið.
Ari Páll Kristinsson (1992) er annarrar skoðunar
og telur þvert á móti að u-innskot sé ekki virkt í
nútímamáli. Hann telur þessa nýjung í málinu þar
sem leitað var eftir framburðarlétti með -ur í stað
þess að nota atkvæðisbært -r hafa komið fram á
13. -14. öld og hann færir rök fyrir því að þessi
breyting hafi staðið yfir fram á 16. öld.
Augljóslega er afar mikilvægt í röksemdafærslu
generatífista að líta einnig á u-innskot sem lifandi
reglu í málinu því þar er komin forsenda þess að u-
hljóðvarpið geti verið virk regla í nútímamáli. Út frá
röksemdum Ara Páls hér á undan mætti hins vegar
ætla að sú kenning stæði höllum fæti.
Að lokum má hér tína til tvö dæmi enn sem
ætla mætti að væru mikilvæg rök gegn því að u-
hljóðvarpið geti verið virkt hljóðferli í nútímamáli. í
tökuorðunum Bakkus og kaktus verða engin víxl a
: ö þrátt fyrir eftirfarandi u. Eiríkur Rögnvaldsson
(1981) skýrir það hins vegar með því að u-
hljóðvarpsreglan verði óvirk við slíkar aðstæður því
hún verki ekki ef a og u tilheyra saman morfeminu
eins og hann telur vera raunina í orðum sem
þessum.
Kristján Árnason (2001, 4. og 9. kafli) er einn
þeirra sem er alveg á öndverðri skoðun og telur
u-hljóðvarp ekki geta verið virkt í nútímamáli. Hann
notar hugtök á borð við eðlileg ferli og stirðnuð
ferli til að lýsa því sem þarna er á ferð. Þannig
álítur hann u-hljóðvarpið vera dæmi um það að
ferli í málinu geti með tímanum náð fótfestu, eins
og þegar a kringdist fyrir áhrif frá eftirfarandi
u og varð q sem varð seinna ö. Þannig hafi til
orðið í málinu nýtt hljóð sem nú er hljóðanið /ö/.
Þegar því stigi sé náð sé ekki lengur um að ræða
valfrjálst, „eðlilegt" ferli heldur fasta skipan. Það
sé því ekki lengur afleiðing algildra hljóðlögmála
að undanfarandi a litast af eftirfarandi u heldur
hluti af reglum íslenskunnar sem tungumáls og að
þetta ö öðlist sjálfstæða tilvist. Hann vill því líta á
þetta sem hljóðkerfisbindingu (fónólógíseringu),
hluta af hljóðafari íslenskunnar eins og það snýr að
nútímamálinu.
Kristján telur þá umræðu vera á villigötum sem
beinist að því að skýra samtímaleg hljóðavíxl
með tilvísan til hins forna u-hljóðvarps sem virks
hljóðkerfislegs ferlis:
„[...] I have suggested that the survival of these
alternations is due to their morphological
function or share in morphophonemic
patterning in lcelandic. Icelandic morphology is
notoriously conservative and [...] complex.
Allomorphic patterns that have long lost
their phonological naturalness are kept in
morphologically defined paradigms." (1985, bls.
21-22)
[ sama streng tekur Jón Axel Harðarson (2001)
sem bendir á að þáttur beygingarmynstursins
hafi verið afar mikilvægur í sögu íslenska
beygingarkerfisins og ákveðin beygingarmynstur
hafi orðið frjórri en önnur í málinu. Er skoðun
hans sú að u-hljóðvarpið sé ekki lengur virk
hljóðkerfisregla og við hafi tekið beygingar-
hljóðkerfisleg (morfólógísk) skilyrðing. Jón Axel
er alfarið ósammála generatífistum sem leggja
baklægar grunnmyndir til grundvallar og telja
yfirborðsmyndir vera af þeim leiddar með lifandi
hljóðfræðilegum og hljóðkerfislegum reglum.
Hann telur að málnotendur læri á hinn bóginn
morfófónemískar reglur sem þeir beiti svo á orða-
og morfemforða málsins.
3.3 Samantekt
Af því sem nú hefur verið sagt er Ijóst að menn
líta u-hljóðvarpið mjög misjöfnum augum. Annars
vegar eru þeir sem líta svo á að þessi sögulega
breyting sé virk í nútímamálinu og hin sívirku víxl
a : ö séu sönnun þess. Aðrir eru þeirrar skoðunar
að þessi víxl séu dauð sem hljóðferli og frá
samtímalegu sjónarmiði eigi þau það sameiginlegt
með t.d. hljóðskiptum að vera umfram allt háð
beygingarlegum og orðmyndunarlegum þáttum.
Þannig séu hljóðvarpsvíxlin alveg komin úr
tengslum við hin upphaflegu skilyrði og flokkist sem
hljóðbeygingarreglur.
Bent var á það að Eiríkur Rögnvaldsson sem
álítur u-hljóðvarp virka hljóðkerfisreglu í málinu
telji reyndar að hluta hljóðavíxlanna megi skýra út
frá beygingarlegum þáttum. Þannig verði t.a.m.
myndirnar börn og grönn ekki skýrðar út frá
hljóðkerfisreglu þar sem ekkert hljóð í umhverfinu
geti skýrt hljóðavíxlin, heldur sé í þeim tilvikum
123