Andvari - 01.01.1983, Blaðsíða 11

ANDVARl
KRISTJÁN ELDJÁRN
9
starfs síns sem skemmtilegrar reynslu, ekki sízt vegna þess, að hann hafði
áður haft takmörkuð kynni af sjómönnum og högum þeirra.
Fyrstu ritgerð sína um fornleifafræði birti Kristján í Árbók hins ís-
lenzka fornleifafélags1 1941. Nefndist hún Skáldarústin í Klaufanesi og
nokkrar a'ðrar svarfdælskar fornleifar. Þar gerir hann grein fyrir fyrstu
sjálfstæðu fornleifarannsókn sinni, gerðri sumarið 1940 á heimaslóðum hans
í Svarfaðardal. Þór Magnússon þjóðminjavörður telur, að Kristján hafi þama
gert fyrstu umtalsvcrðu fornleifarannsókn íslendings, sem staðizt fær nú-
tímakröfur (Árbók 1982). Vitanlega bar Svarfdæla sögu á góma í greinar-
gerð Kristjáns. Mér fannst þó, að hann gerði síðat ekki mikið úr saman-
burði rannsóknar sinnar við Svarfdæla sögu, sem er á margan hátt sagna
tortryggilegust sem sagnfræðileg heimild, en virðist þó hafa verið til í eldri
gerð en þeirri, sem við þekkjum nú. Þrátt fyrir allt er sagan þó ekki öll þar
sem hún er séð og kann að geyma fornar arfsagnir innan urn og saman við.
Ein helzta fornleifarannsókn, sem Kristján sá um, áður en hann varð
þjóðminjavörður, var uppgröftur rústa á Þórarinsstöðum á Hrunamanna-
afrétti, sem fram fór sumarið 1945. Eg minnist þess með mikilli ánægju,
að ég vann sem sjálfboðaliði við þann uppgröft ásamt nokkrum ágætum
mönnum undir stjórn Kristjáns. Rústirnar voru huldar áfoki og fullar af
Ijósum vikri, sem nú er ótvírætt talinn kominn upp í Heklugosi 1104, þó að
þá (1945) ríkti enn nokkur vafi um aldur þessa öskulags. Það var skemmti-
legt að afhjúpa þessar rústir, sem lágu heillegar undir vikursallanum.
Gólfskánin kom skörp og 'hrein í ljós, þegar öskunni hafði verið sópað burt.
Skýr för voru eftir sái í búri. í Ijós komu einnig fjárhús, þar sem geymdur
var mýrarauði í jötum, enda lágu samanfallnar hellur, sem myndað höfðu
járnbræðsluofn, skammt frá og mikið gjall í kring. Við Kristján urðum síðast
tveir eftir við þcssar merkilegu fornaldarrústir, sem mokað var yfir aftur,
þegar Kristján hafði gert nauðsynlegar mælingar, uppdrætti og drög að lýs-
ingu. Við gengum svo hvor með allþunga hyrði á baki til byggða, um það
bil 30 krn leið, niður að Jaðri í Hrunamannahreppi, þar sem við fengum
hinar höfðinglegustu viðtökur. Þessari rannsókn og hinni fornu eyðibyggð
á Hrunamannaafrétti gerði Kristján grein fyrir í Árhók 1943-1948. I sömu
Arbók skrifaði Sigurður Þórarinssoii grein um eyðibyggðina í ljósi ösku-
1 Hér eftir að jafnaði aðeins nefnd Artók.