Andvari - 01.01.1983, Blaðsíða 36

34
FINNBOGI GUÐMUNDSSON
ANDVARI
hin forna tunga Norðurlanda, óbreyttri, að kalla má, um svo margar aldir, þar
sem frændþjóðir vorar hafa svo stórkostlega breytt sínum tungum. Menn hafa
sagt, að orsök til þessa væri fjarlægð lands vors og viðskiptaleysi við önnur
lönd. Þetta kann að vísu að vera mikilsvert atriði í málinu, en það getur ekki
leyst úr því að fullu. Aðalatriðið er fólgið í bókmenntum vorum og bókmáli,
sem þjóð vor hefur haldið við gegnum alla ævi sína í ritum og ræðum. Hefð-
um vér ekki haft mál vort á bókum, sem lesnar hafa verið almennt um allt land
af allri alþýðu manna, og það á þess konar bókum og þess konar ritum, bæði í
bundinni og óbundinni ræðu, sem mega heita fyrirtak, eða svo merkileg fyrir-
mynd, að menn geta jafnað þeim við beztu rit annarra þjóða í sömu grein;
hefðum vér ekki, segi ég, átt mál vort á þess konar bókum, og átt þær bækur
svo að segja í hvers manns hendi, þá hefði hvorki fjarlægð lands vors né við-
skiptaleysi við önnur lönd megnað að varna málbreytingum hjá oss, heldur en
hjá frændþjóðum vorum, þó miklu mannfleiri sé. Viðskipti vor við önnur lönd
hafa verið svo löguð, sem skæðast gat orðið fyrir mál vort og þjóðerni, því vér
höfum verið bundnir í samskiptum vorum um heilar aldir við náskyldar þjóð-
ir, og einkum við eina einustu þjóð, sem ekki hafði neina Ijósa hugmynd um
norræna menntun eða var búin að gleyma henni og hafði að öllu leyti lagt
hug sinn að suðrænum skólalærdómi og suðrænum bókmenntum. Og þetta
samband var því skæðara, sem hvort tveggja þjóðernið var runnið af sömu rót
í fyrstu. Frændur vorir, Noregsmenn, sem þó voru miklu mannfleiri en vér,
og höfðu þó nokkur rit á sínu máli, og hefði getað lengi frameftir haft þátt í
bókmenntum með oss, fylgdu sama dæmi; og mér finnst auðsætt, ef að bók-
mennt vor hefði ekki yfirgnæft hjá oss miklu framar en hjá hinum, þá hefðum
vér lent á sama stað, eins og oft hefur mátt sjá dæmi til meðal hinna skóla-
lærðu manna hjá oss.“
Þá víkur Jón að því, að ekki verði á íslandi talað um mállýzkur í líkingu
við það, sem þekkist með ýmsum öðrum þjóðum, né getum vér heldur „talað
um bókmál vort sem tungu hinna menntuðu manna, sem sé ólíkt alþýðumál-
inu, heldur er hið hreinasta bókmál vort jafnframt hið hreinasta alþýðumál,
sem vér heyrum lifa á vörum karla og kvenna, þar sem vér köllum bezt talað
mál vort í sveitum. Þessi samhljóðan tungunnar er einmitt hinn ljósasti vottur
um, að þjóðmál vort hjá öllum stéttum hefur sína föstu rót og reglu í bókmál-
inu, svo að það eru bókmenntir vorar, sem hafa haldið tungu vorri við og geymt
hana um margar aldir.“
Jón rís síðan gegn þeirri kenningu, að bókmenntum vorum eftir 1400 sé
lítill gaumur gefandi, hinn sami fróðleiksandi hafi á síðari öldum sífellt verið
vakandi, „stundum með meira, stundum með minna afli, og íslenzkir vísinda-
menn hafa jafnan staðið á þjóðlegri rót, hvort sem þeir hafa ritað á vora tungu
eður ekki. Vér getum sýnt frá sérhverri öld fleiri eða færri frumrit á vora tungu
rituð, sem sum eru ágæt í sinni röð, eða að minnsta kosti sóma sér vel, hvort