Andvari - 01.01.1983, Blaðsíða 40

38
FINNBOGI GUÐMUNDSSON
ANDVAKI
Um kapp það, er menn lögðu á að koma sér upp eintökum af rímunum,
segir Craigie síðar í fyrirlestri sínum:
„Áhugi manna á að æxla sér eintök af rímunum, eins og mjög Ijóst verður
af hinum elztu handritum, þvarr ekki eftir því sem tímar liðu, heldur varaði
nær fram til vorra daga. Þótt menn legðu rímur á minnið, ýmist heilar rímur
eða hluta þeirra, hvort heldur þeir heyrðu þær eða lásu, hlaut einungis lítill
hluti þeirra að varðveitast með þeim hætti. Það er stórmerkilegt, að þær skuli
hafa varðveitzt, þegar þess er gætt, við hve erfiðar aðstæður þær iðulega voru
skráðar, við skímu af kertaljósi eða frumstæðri grútartýru í myrkri og kulda
vetrardaga og kvölda, þegar harla oft var þröngt í búi og eldsneyti ófáanlegt.
Það lýsir bezt, hvað rímurnar voru íslenzku þjóðinni, hversu hún skeytti í engu
um ytri hag í óbilandi löngun sinni til að varðveita það, er hún unni svo mjög.“
Um rímurnar má loks segja það, að þær varðveittu ekki aðeins allt þetta
mikla efni, heldur lifði jafnframt forna skáldamálið, heiti þess og kenningar,
áfram í þeim, um leið og það endurnýjaðist að nokkru, þótt út í öfgar gæti
farið á stundum. Þá var glíman við fjölbreytilega bragarhætti óþrjótandi og ekki
svo lítil þraut að skipta um andardrátt, ef svo mætti segja, við hverja nýja rímu.
Á kvöldvökunum svonefndu var þó flutt margt fleira efni en rímur, og var þá
sagnalestur algengastur. Danskur maður, Holger Kjær, fjallar m. a. um þennan
þátt í riti sínu Kampen om Hjemmet, er kom út í Kaupmannahöfn 1935, en
ritið fjallar um norræna heimilismenningu á 19. öld með sérstakri hliðsjón af
þessu efni á íslandi. Ég birti stuttan kafla úr riti Kjærs (bls. 63-64):
„Þegar lesarinn hafði lesið um stund og langaði til að hvílast ögn, áður
en hann héldi áfram, bar oft við, að fólk tók að ræða um það, sem lesið hafði
verið. Sagnastíllinn er hnitmiðaður, og sögumaður lætur hugmyndafluginu
eftir mikið svigrúm, svo að menn fara ósjálfrátt að fylla út í þá mynd, sem
sagan hefur dregið upp í stórum dráttum.
í umræðum þessum gátu menn skipzt í tvo flokka. Einn hélt með þessum
kappanum, annar með hinum, og reið þá á að færa gild rök fyrir afstöðu sinni.
Þegar Laxdæla var lesin, var algengt, að menn skiptust í flokka um aðalhetjurn-
ar tvær: aðrir studdu Kjartan, hinir Bolla. Aðalkvenpersóna sögunnar, Guðrún
Ósvífursdóttir, sem elskaði Kjartan, en giftist Bolla, var einnig mjög umdeild.
Sama var að segja um Hallgerði í Njálssögu. Svo sem vænta mátti, urðu ekki
margir til að verja hana. Til er þó fólk, sem er sjálfstæðisþráin svo í brjóst
borin, að það er ekki í rónni, nema það sé á öndverðum meið við alla hina, og
þess háttar fólk tók þá málstað Hallgerðar. Stundum var þráttað um það, hver
kappanna væri sterkastur eða fimastur, Gunnar t. a. m. eða Skarphéðinn. En
umræðan gat einnig snúizt um það, hvað leitt hefði söguhetjurnar til að bregð-
ast svo við sem þær gerðu, eða hvernig farið hefði, ef viðbrögðin hefðu orðið
önnur en sagan hermir. Menn gátu og rætt um lífsviðhorf þeirra. Þegar lesin var