Andvari - 01.01.1983, Blaðsíða 20

18
BJARNI VILHJÁLMSSON
ANDVAHI
að leysa stjórnarkreppu, getur reynt mjög á forseta Islands. Þó að þingflokk-
um finnist stundum, að þeir eigi erfitt um vik við stjórnarmyndanir, er ut-
anþingsstjórn þó eitur í þeirra beinum og hlýtur því jafnan að verða neyðar-
kostur.
Fyrstu stjórnarskiptin í forsetatíð Kristjáns bar að með eðlilegum
bætti. ,,Viðreisnarstjórnin,“ sem setið bafði að völdum samfleytt frá 1959
undir forsæti sjálfstæðismanna, glataði þingmeirihluta sínum í kosning-
unum 1971, einkum vegna ósigurs Alþýðuflokksins, sem fékk barðsnúna
keppinauta með svipaða stefnuskrá upp að hliðinni á sér. Myndaði Óla’fur
Jóhannesson þá þriggja flokka stjórn, sem hafði ótvíræðan þingmeirihluta
að baki sér, en varð þó ekki ellidauð, því að hún sundraðist sjálft þjóðhátíð-
arárið 1974. Eftir nokkurt þóf að loknum kosningum var rnynduð tveggja
flokka stjórn, Framsóknar- og Sjálfstæðisflokks, undir forsæti Geirs Hall-
grímssonar. Sat sú stjórn út allt kjörtímabilið, þó að hún sætti meira harð-
ræði frá öflum utan þings en dæmi eru til hér á landi urn aðra ríkisstjórn.
Voru þá verðbólguvandamálin sem 'fyrr og síðar í brennidepli. Upp úr kosn-
ingunum 1978 myndaði Olafur Jóhannesson enn stjórn þriggja flokka
(„vinstri stjórn“), sem hafði öruggan þingmeirihluta að baki. Reyndist hún
Jró ekki langlíf, því að Alþýðuflokkurinn rauf samstarfið skyndilega, er
líða tók á annað ár stjórnarinnar, án þess þó, að honum tækist að sannfæra
kjósendur um, að stjórnarslit væru tímabær eða a. m. k., að valið væri til
þeirra rétt tækifæri. Hófst nú mikið óvissuskeið í stjórnarmyndunarmálum.
Var talið, að nærri lægi, að s'kipuð yrði utanþingsstjórn haustið 1979, en
niðurstaðan varð sú, að við tók bráðabirgðastjórn (,,starfsstjórn“) Benedikts
Gröndals, skipuð Alþýðuflokksmönnum einum, en studdist við yfirlýsingu
Sjálfstæðisflokksins um að veita henni hlutleysi og verja hana falli að
settum ákveðnum skilyrðum. Enda þótt þessi ráðstöfun fullnægði kröf-
urn þingræðis, jafngilti hún í raun frestun á myndun ríkisstjórnar, sem
væri að fullu starfhæf. Það myndaðist biðstaða, sem gaf Alþingi tækifæri
til að þekkja sinn vitjunartíma. Má þó vera, að sumurn hafi þótt sú ákvörð-
un, sem forsetinn tók í þessu máli, orka nokkurs tvímælis, en vissulega
hafði Alþingi ekki yfir neinu að kvarta. Þannig stóðu mál frarn í febrúar
1980.
Er þá komið að hinni síðustu og óvenjulegustu stjórnarmyndun í for-
setatíð Kristjáns. Ekki verður annað sagt en það hafi verið mikill persónu-