Andvari - 01.01.1983, Blaðsíða 37

ANDVARI
UM VARÐVEIZLU IIINS FORNA MENNINGARARFS
35
sem þau eru borin saman við íslenzk rit forn eða ný, eða þau eru borin saman
við samtíða rit samkynja tegundar annars staðar.“
Eg mun nú í Ijósi þessara grundvallaratriða, sem ekki varð hjá komizt að
rekja hér, reyna að lýsa í örfáum höfuðdráttum, hversu hinn forni menningar-
arfur miðalda, sem Islendingar áttu svo drjúgan þátt í að skapa og varðveita,
lifði áfram með þjóðinni, ýmist leynt eða ljóst.
Þegar frændur vorir á Norðurlöndum tóku á 16. öld að hyggja að fortíð
sinni og gerðu sér grein fyrir, hvern auð heimilda var að sækja í hinar fornu
bókmenntir, hlutu íslendingar að vekjast upp til að miðla þeim úr þessum
sjóði, þar sem þeir einir að kalla höfðu fullt vald á hinni fornu tungu.
Um andlegt atgervi íslendinga á 16. öld nægir að nefna í fyrsta lagi biskup-
inn og skáldið Jón Arason og það framtak hans að fá til íslands prentsmiðju
um 1530, þótt þungur skriður kæmist ekki á prentverkið fyrr en með tilkomu
Guðbrands biskups Þorlákssonar, er hóf 1575 hina miklu bókaútgáfu sína.
Nýja testamentið hafði komið út í Hróarskeldu 1540 í íslenzkri þýðingu
Odds Gottskálkssonar, en Guðbrandur prentaði biblíuna alla á íslenzku á
Hólum, og kom hún út 1584. Hér fór sem í upphafi ritaldar á íslandi um 1100,
að íslenzkan varð öðrum tungum efri, og málið á biblíunni og ýmsum öðrum
guðsorðaritum þess tíma sýnir, á hve gömlum merg ritmálið stóð.
Vegna einokunar kirkjunnar á prentverkinu leið á löngu, unz tekið var að
prenta íslenzk fornrit á íslandi. Svíar og Danir urðu þar fyrri að bragði, Svíar
með útgáfu Vereliusar á Gautrekssögu og Hrólfs sögu Gautrekssonar í Upp-
sölum 1664, er var fyrsti sögutexti, prentaður á frummálinu, og Danir með út-
gáfu Resens á Snorra-Eddu 1665. Sr. Magnús Ólafsson í Laufási hafði búið
texta hennar til prentunar, og hefur þessi útgáfa síðan gengið undir nafninu
Laufás-Edda.
Brynjólfur Sveinsson biskup í Skálholti hugðist beita sér fyrir prentun forn-
sagna á íslandi. Rök hans voru þau, að fornsagnahandrit væru fá, sum þeirra
illa farin og þeim því hætt, auk þess sem þessar bókmenntir væru svo merki-
legar, að maklegt væri, að þær yrðu sem víðast kunnar og ykju þannig hróður
þeirrar þjóðar, er þær hefði ritað.
Tillögur Brynjólfs fengu ekki hljómgrunn, og ýtti það undir, að hann sendi
úr landi fyrir áeggjan konungs slík höfuðhandrit sem Konungsbók Eddukvæða
og Flateyjarbók.
Brottflutningur handrita af íslandi til Svíþjóðar og Danmerkur jókst nú
hröðum skrefum, og því merkilegra var það framtak Þórðar biskups Þorláks-
sonar í Skálholti að fela Einari Eyjólfssyni að leita eftir pappírshandritum
nokkurra fornrita og búa þau til prentunar. Þannig voru prentuð á einu ári,
1688, í Skálholti slík rit sem íslendingabók (Schedae) Ara fróða, Kristni saga
og Landnámabók, ennfremur Grænlands saga Arngríms lærða, er Einar Eyjólfs-
son hafði þýtt úr latínu. Þá var loks Ólafs saga Tryggvasonar prentuð í Skál-