Morgunblaðið - 12.07.1988, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. JÚLÍ 1988
NORRÆN
KONKRETLIST
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Það er mikil sýning, sem Lista-
safn íslands býður uppá af þróun
flatar- og rúmfræðilistar á Norð-
urlöndum, er spannar tímabiiið
1907-1960.
Frekar lítið fór fyrir því, að
þessi sýning væri auglýst fyrir-
fram, sé tekið mið af Chagall-
sýningunni, og hélt ég satt að
segja, að um frekar litla sýningu
væri að ræða. En raunin er sú,
að þessi sýning er í þrem af fjór-
um sýningarsölum safnsins auk
annars tilfallandi rýmis í fordyr-
inu og stigagöngunum. Gekk þó
heilmikið af, sem ekki er til sýn-
is, og mun einnig hafa gert ann-
ars staðar á Norðurlöndum, en
hér er um farandsýningu að ræða
og næst síðasti áfangastaður.
Hin svonefnda konkret-list
byggist framar öðru á mynd-
byggingarlögmálum og innbyrðis
samspili lita. Atriðum, sem nauð-
synlegt er, að allir læri að ein-
hverju leyti, er í listaskóla koma,
því að hér er um grundvallarlög-
mál að ræða.
Kannski var það einmitt þess
vegna, sem fæstir bjuggust við,
að slík list gæti orðið tískufarald-
ur, list dagsins og yfirgnæfa flest
annað í heiminum um árabil.
Vera svo rikjandi afl, að margur
varð til að leggja frá sér penslana
um stund, en hóf svo að mála
aftur, er aðrar stefnur ruddu sér
til rúms.
Mörgum sveið svo undan þessu
einhæfa, harða og óvæga tíma-
bili, að þeir vildu helst gleyma
því, og útskúfun „geometríunnar"
varð næstum jafn alger og upp-
hafning hennar áður. Þannig
hurfu myndir áður heimsþekktra
myndlistarmanna af veggjum
safna og nöfn sumra þeirra, sem
mikið hafði borið á, gleymdust
um stund.
En hér er það gamla sagan,
að þegar list einstakra ágætra
myndlistarmanna verður ofaná
um skeið og mest áberandi í virt-
um sýningarsölum listaborganna,
þá finna margir hjá sér köllun til
að vera með í leiknum. Þessir
sömu ágætu listamenn halda svo
áfram að vinna að list sinni eins
og ekkert hafi í skorist, þótt sviðs-
ljósið beinist að öðrum og þannig
hefur konkret-stefnan lifað góðu
lífi í list sannra áhangenda sinna
allan tímann og fram á daginn í
dag, er hún aftur hefur rutt sér
rúms í sýningarsölum heims-
borganna. Nákvæmlega eins og
t.d. var um fígúruna, eða mann-
inn í listinni. Hér er einungis um
eðlileg lögmál listamarkaðarins
að ræða og þess, sem menn telja
helst í takt við framþróunina og
sér í hag að halda á lofti.
Hitt verður að telja til hálf-
gerðrar vanmáttarkenndar eða
misskilnings að álíta skyldu sína
að fylgja jafnan því, sem efst er
á baugi án tillits til þess, hvort
það falli að listrænu upplagi
þeirra. Þannig er það hálf neyðar-
legt að sjá mennvinna samkvæmt
stefnum og stílum án þess að
hafa tilfinningu fyrir hlutunum
né gera sér grein fyrir hinu raun-
sanna eðli þeirra og upp úr hvaða
jarðvegi þeir eru sprottnir.
Með merkilegri sýningum, sem
ég hefi séð, tel ég ótvírætt hina
miklu Kandinsky-sýningu í
Zúrich 1984 vegna þess hve þró-
uninni voru gerð frábær skil.
Sýndar voru einnig myndir eftir
rússneska félaga hans svo og
samstarfsmenn og nemendur
Bauhaus-skólans. Hér voru sýnd
og útskýrð víxlaáhrif á milli og
hef ég sjaldan séð skilmerkilegri
né áhrifaríkari sýningu á þróun
óhlutlægrar listar né krufningu á
eðli hennar og bakgrunni.
Gjörbreyttar þjóðfélagsástæð-
ur kröfðust að sjálfsögðu nýrra
og ferskra hugmynda, og það er
til umhugsunar, að Kandinsky,
sem var orðinn hálærður vísinda-
maður og eftirsóttur í æðstu stöð-
ur við vísindastofnanir í Rúss-
landi, skyidi einmitt er mikill
frami blasti við gefa vísindin upp
á bátinn og snúa sér að mynd-
list. Hann efaðist einfaldlega
stórlega um óskeikulleika vísind-
anna, en trúði á mátt listarinnar
og að þar hefði hann báða fæ-
tuma á jörðinni — hinnar hrein-
ræktuðu listar, sem hann taldi
réttilega að hefði mikla þýðingu
fyrir framtíðarþjóðfélagið.
Hér var einfaldlega um að
ræða að takast á við heim í örri
framþróun — heim véla og tækni,
sem bauð upp á ótalmarga mynd-
ræna möguleika og úrlausnar-
efni. Þessir frumkvöðlar núlista
voru þannig með báða fæturna í
samtíð sinni og list þeirra ein-
kenndist af mikilii þekkingu á
því, sem þeir vom að gera. Mögu-
leikar myndflatarins vom rann-
sakaðir af vísindalegri nákvæmni
svo og byggingarfræðilegt eðli
myndlistarinnar, — jafnt málara-
listar og mótlistar, auk þess sem
sálfræðileg áhrif litanna vom virk
í spilinu.
Sérstök þjóðlég einkenni komu
og greinilega fram í konkret list
ekki síður en öðmm listastefnum,
sem hver og einn getur sann-
færst um, ef vill. Væri nærtæk-
ast að bera saman Miðevrópu-
þjóðirnar svo og Rússland og
Bandaríkin.
I þessum múgþjóðfélögum, þar
sem tæknin og vélamar áttu upp-
mna sinn, var slík rannsókn
myndflatarins og litanna nauð-
synleg, enda hafði myndlistin
gríðarleg áhrif á listiðnað og
hönnun, og þessar listgreinar
fylgdust bróðurlega að frá fyrstu
ámm aldarinnar, eins og þær
gera enn, þótt konkret listin yrði
ekki að múgsefjun meðal mynd-
listarmanna og eins konar al-
þjóðamál listarinnar fyrr en löngu
seinna.
Þetta er og einnig ástæðan
fyrir því, að hvers konar iðn-
vamingur, sem flæddi yfir Norð-
urlönd frá meginlandinu og bar
keim af þessum áhrifum, hafði
haslað sér völl langt á undan
myndlistarviðhorfunum. Er svo
konkret-listin varð að áberandi
staðreynd á Norðurlöndum, þá
minnti hún sjálfgefið fólk á hvers
konar iðnvaming t.d. gluggatjöld
og konkret-mynstur í textílum!
En að sjálfsögðu vom þessi áhrif
einmitt komin frá tilraunum
myndlistarmanna á meginl-
andinu, en ekki öfugt. En lengi
vel og eiginlega allt þar til kon-
kret-list varð list dagsins, „la
mode du jour“ eða „la grande
mode“ í háborg listarinnar í þá
daga, París, var hún lítið útbreidd
á Norðurlöndum, sem skiljanlegt
var vegna eðlis hennar og sér-
stöðu landanna.
Eg reifa þetta hér, vegna þess
að vissa mín er sú, að norrænir
myndlistarmenn hafi upplifað
þessa tegund myndlistar á allt
annan hátt en myndlistarmenn
Miðevrópu, Rússlands og Banda-
ríkjanna — þeir hafa verið meiri
þiggjendur og þá öðru fremur
vegna þess, að löndin em lítil og
um margt einangmð og mynd-
hugsunin átti því rökrétt að vera
nokkuð önnur.
Ég tel, að norrænir myndlistar-
menn hafi tekið flatarmálslistinni
sem nýjum stórsannleik, enda var
einstefnan og trúarharkan þar
meiri meðal iðkenda hennar en
víðast hvar annars staðar og þá
ekki síst í París sjálfri.
Víðast hvar varð þessi lista-
stefna að trúarbrögðum og þá
róttækum mjög, þannig að öll
önnur list dagsins var léttvæg
fundin, úrelt. En það er þó nokk-
uð langsótt, enda stenst engan
veginn, að þessi róttækni hafi
verið af pólitískum toga einvörð-
ungu. Rannsókn myndflatarins
hefur ekkert með pólitík að gera
í sjálfu sér, en vissulega vom
listamenn nýrra viðhorfa yfirleitt
róttækir, vegna þess að þeir vom
að bijóta niður eldri hefðir og
mættu andstöðu þeirra, er halda
vildu í borgaralegar hefðir og þá
fyrri viðhorf í listum um leið.
Menn litu vonaraugum til nýrri
tíma og réttlátara þjóðskipulags.
En framfarirnar í heiminum em
öðm fremur afkvæmi iðnbylting-
arinnar og tækninnar og hins
mikla umróts, sem fylgt hefur í
kjölfarið. Lítilmagninn hafði ekki
getað risið upp án fulltingis tækn-
innar og þeirra möguleika, sem
hún lagði honum í hendur. Tækn-
in er svo hugvit örfáira manna
en hvorki stjórnmálaafla né
múgsins. Þrífst þó ófrávíkjanlega
best, þar sem frelsi og skilyrði
em til athafna.
Að þessu öllu er einungis vikið
til glöggvunar og vegna þess, að
ég get ómögulega verið sammála
söguskoðun ýmissa fræðinga á
tímabilinu, svo sem hún kemur
fram í formála sýningarskrár.
Þá má og víkja að því, að það
ofstæki, sem einkenndi marga
myndlistarmenn konkret-tíma,-
bilsins á Norðurlöndum, bar vott
um rangar forsendur og misskiln-
ing á listastefnunni. Þetta, að rífa
ætti allt niður og brenna söfn svo
og eldri menningarverðmæti, var
pólitísk bábilja á borð við menn-
ingarbyltinguna í Kína, nema að
ekki tókst að framkvæma hana
á Vesturlöndum, sem betur fer.
Að sjálfsögðu lét þetta fólk
ekki sjá sig á listasöfnum og sýn-
ingum á tímabilinu, nema ef eitt-
hvað, sem að því sneri, var til
sýnis. En nú vil ég álíta, að marg-
ur meistari strangflatalistarinnar
hafi borið ótakmarkaða virðingu
fyrir eldri list og ekki komið til
hugar að líta málin sömu augum
og ýmsir sporgöngumenn þeirra.
Minnist ég þess, er ég nam hjá
hinum mikla rökfræðingi, Jean
Jaques Deyrolle í Múnchen, að
hann talaði a.ldrei illa um eldri
list. Og þegar hluti nemendanna
voru í heimsókn hjá honum í
Gordes í Provence, S-Frakklandi,
þá hafði hann mestan áhuga á
því að sýna okkur ýmis náttúru-
fyrirbæri, gamlar kirkjur og
byggingar, leifar frá rómverska
tímabilinu og eiginlega allt það,
sem norrænir harðlínumen vildu
helst rífa niður. Fornar rústir
voru fyrir þeim ýmsum, sem
ómerkilegar gijóthrúgur, sem
réttast væri að nota í nýjar bygg-
ingar — helst kassalaga .. .
Hér hef ég leitt fram ýmis rök
fyrir því, að ég telji hugsunina á
bak við konkret-list nokkuð aðra
á Norðurlöndum en á megin-
landinu enda aðrar þjóðfélags-
forsendur. Einkum í ljósi skil-
greiningu ýmissa listsagnfræð-
inga á tímabilinu.
Veigamikið er einnig að líta til
þess, að þrátt fyrir allt ofstæki
og trúarhita þá varaði tímabil
fjölda norrænna listamanna innan
þessararar listastefnu einungis
nokkur ár, á meðan hann varaði
yfirleitt allan lífsferil margra
frumkvöðlanna eða var afleiðing
þróunar sem endaði í einfaldri
strangflatalist.
Um sýninguna „Norræn
konkretlist" mætti auðvitað
skrifa margar greinar, nálgast
hana frá mörgum hliðum og ég
valdi þessa heildarskilgreiningu
þótt vafalaust finnist á henni
ýmsir hnökrar.
Alveg er ljóst, að gerð hafa
verið ágæt verk innarí stefnunnar
meðal allra þjóðanna, sem hafa
haft mikil og merkileg áhrif í
framþróun listar þeirra og þá
einkum af þeim, sem lifðu og
hrærðust á brennipunkti hennar,
París. En annamarkar sýningar-
innar eru einnig augljósir og þá
helst þeir, hve mikið kapp hefur
verið lagt í það að tengja hana
alþjóðlegum viðhorfum, en
minna, hvað menn hafa unnið úr
strangflata- og rúmfræðilist á
persónulegan hátt og gjalda t.d.
Islendingarnir þess einna greini-
legast. Hér er verið að sýna fyrstu
verk þeirra sumra og um leið þau
ópersónulegustu, er frá þeim hafa
komið. Ljóst er þó, að t.d. Valtýr
Pétursson hefur fundið sig strax
á þessum vettvangi og er eigin-
lega synd, að hann skyldi ekki
rannsaka möguleikana í kjölinn —
vinna miklu lengur innan list-
stefnunnar eins og t.d. Þorvald-
ur Skúlason og Karl Kvaran.
Þá er það mikill ljóður á sýn-
ingunni, hve margir eiga einungis
eitt verk, sem í jafn mörgum til-
vikum gefur enga hugmynd um
list þeirra og bitnar enda illa á
sumum og gerir lítið úr þeim.
Hvað segir t.d. ein lítil mynd um
list manna eins og Gunnars
Aagaard Andersen, Poul Gade-
gaard og Preben Hornung, svo
nokkrir séu nefndir?
Styrkur sýningarinnar felst
hins vegar í því, að hún gefur til
kynna, á hve fjölþættan hátt nor-
rænir listamenn hafa nálgast
konkret listina. Ljóðrænni og
kúbískri flatalist og jafnvel
súrrrealískri eru þannig gerð skil
innan um kalda rökhyggjulist og
myndir einstakra málara skera
sig úr fyrir skynrænan og upplif-
aðan myndheim og ættu því jafn-
vel að margra hyggju ekki heima
á sýningunni. Danirnir Robert
Jacobsen og Richard Mortens-
en standa fyrir sínu, sem frum-
kvöðlar norrænnar konkret-listar
á seinni tímum, enda tóku þeir
út þroska sinn til úrslita í París
— lifðu þar og hrærðust um fjölda
ára. Og ekki ber að gleyma mönn-
um eins og Lars Gunnar Nord-
ström frá Finnlandi, sem alla tíð
hefur verið vígður þessari list svo
og Sam Vanni og Ernst Mether
Borgström. Svíar hafa og fylgst
mjög vel með framvindu ^nála í
þessari listgrein enda mesta iðn-
aðar og framleiðslulandið. Má
nefna hér menn eins og Olle
Bonnier, Olle Bæertling og
Otto C. Carlslund. í Noregi telj-
ast m.a. til brautryðjenda Thor-
vald Hellesen, Jakob Weidem-
ann og Gunnar S. Gundersen.
Merkilegt þykir mér það til frá-
sagnar, að margt þessa listafólks
og fjölda annarra frá Norður-
löndum, skyldi helst dýrka eitt
gallerí í París, á árunum um og
eftir 1950, sem var Gallerí Denise
Réne, og kom hún sumum þeirra
á framfæri. Margt fleira og stór-
merkilegt var þó að gerast á þess-
um tímum sem mönnum þó yfirs-
ást. Denise Réne stundaði harðs-
víraða lista- og fjármálapólitík,
sem sést á því að er löngu seinna
áraði illa hjá henni, setti hún
dauða Richards Mortenssens á
svið, sem varð til snöggra og
harðra viðbragða frá hans hálfu.
Þetta sýnir listheiminn í hnot-
skum og að farsælast sé að halda
vöku sinni í lífi og list.
Sýningarskráin er stór og mik-
il og fróðlegt uppsláttarrit fyrir
þá, sem vilja kynna sér þessa
hlið norrænnar myndlistar.