Morgunblaðið - 15.12.1988, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. DESEMBER Í988
Sigurbjörns saga biskups
________Bækur________________
HeimirSteinsson
Sigurður A. Magnússon:
Sigurbjðm biskup. Ævi og starf.
Setberg 1988.
Ritstjóri Morgunblaðsins, Matt-
hías Johannessen, hefur beðið mig
fara orðum um nýútkomna bók Sig-
urðar A. Magnússonar: Sigurbjöm
biskup. Ævi og starf. í þessu hlut-
verki er mér a.m.k. tvíþættur vandi
á höndum. Hinn fyrri er þessi:
Um tíu ára bil átti ég mjög nána
samvinnu við Sigurbjöm Einarsson
um efni, sem honum var hugstætt.
Fyrir þeim árum fóru önnur sjö til
undirbúnings. Þennan tíma allan
bar aldrei skugga á okkar skipti.
Af sjálfu leiðir, að mat mitt á sögu-
hetju Sigurðar A. Magnússonar er
næsta flarri því að geta talizt hlut-
laust.
Reyndar mun mega segja hið
sama um höfund bókarinnar. Næg-
ir í því efni að vísa til inngangsorða
verksins, en einnig má benda á
ítrekaða samstöðu höfundar með
Sigurbimi í mörgum kröppum dansi
á síðum sögunnar.
Þetta mun að sönnu óhjákvæmi-
legt. Þeir menn, sem komið hafa
við kirkjumál á Islandi undanfama
áratugi, fá trauðla tekið fræði-
mannsafstöðu til Sigurbjöms Ein-
arssonar. Þess háttar uppgjör bíður
annarra kynslóða, er stýra munu
stílvopnum, þegar við njótum bú-
staðar í moldu.
Þar fyrir ætti mér að vera fært
að skrifa lítils háttar umsögn um
bók Sigurðar A. Majrnússonar, —
sem ritsmíð hans. A því er hins
vegar annar meinbugur, er varðar
uppbyggingu verksins og skýrður
verður von bráðar.
Allt að einu skal þessa nú
freistað. Mun þá einnig tæpt á
söguþræðinum í heild. Arka verður
að auðnu um hvort tveggja, hlut-
lægnina og þá orðsins mennt, er
efninu sæmir. í síðast greindu tilliti
hafa sagnaritarinn og Sigurbjöm
löngum haft sjö sverð á lofti, —
báðir tveir.
Skemmtileg bók
Þar er þá enda fyrst til máls að
taka, að bókin er að langmestu leyti
einkar skemmtileg aflestrar. E.t.v.
eru fyrstu fjórir kaflamir drýgstir
til unaðsbótar. En síðari frásagnir
af átökum um kirkjumál og pólitík
halda lesandanum vel við efnið.
Nær lokum verður krönikan áleitin.
Er það að vonum. Fjallað er um
meira en tveggja áratuga biskups-
dóm Sigurbjöms í einum löngum
bókarkafla og þó stiklað á flestum
efnum, er hann lét til sín taka. Eigi
að síður lánast höfundi að stýra hjá
einfaldri skýrslugerð einnig hér.
Verður biskupssagan furðu lifandi.
Þó mætti þessi þáttur öðmm frem-
ur heita hungurvaka, — og gæti
verið ávísun á síðara bindi, ef svo
vildi til takast.
Ævisögur hafa löngum notið vin-
sælda á Islandi. Er þessi gerð bók-
mennta þó ákaflega misfríð. Veldur
að jafnaði mestu, hver á heldur,
þótt söguefni skipti vissulega
nokkm.
Sigurbjörns saga biskups er bók,
sem fyllsta ástæða er til að mæla
með. Eg efast um, að nokkur verði
svikinn af henni í neinum skilningi.
Það, sem á kann að vanta í sam-
stöðu einstakra lesenda og höfund-
ar, mun vinnast upp í gagnlegri
sennu um sundurleitustu efni.
Líklegt er, að bókin láti fáa óáreitta
með öllu. Hæfileg áreitni er stund-
um kölluð krydd lífsins. Aðrir segja,
að hún sé lífið sjálft. Þessi bók er
barmafull af lífi.
Nú á dögum örlar á tilhneigingu
til að auglýsa „metsölubækur" fyr-
irfram. Eg slæst í þann leik og leyfi
mér að geta þess til, að Sigurbjöms
saga verði víðar á ferli en flestar
jólabækur ársins aðrar. Reynist ég
ekki sannspár í því efni er þjóðin á
lægra menningarstigi en líkur
benda til — og er þá að vísu allmik-
ið sagt.
Vandmeðfarin flétta
í upphafi greinir höfundur frá
vinnuaðferð þeirra Sigurbjörns.
Kveður hann Sigurbjöm hafa geng-
ið af litlum fúsleika til starfans, en
„Iátið undan þrýstingi útgefanda
með. því fororði að höfundur bæri
veg og vanda af textanum, en sjálf-
ur fyllti hann einungis út í eyður,
þar sem ekki væm tiltækar skráðar
heimildir".
í bókarlok er að finna ýtarlega
heimildaskrá. Fer þar að sjálfsögðu
mest fyrir verkum Sigurbjöms Ein-
arssonar. Víða getur höfundur
sömu heimilda í meginmáli. Þó er
hitt áberandi á síðum bókarinnar,
að skotið er inn brotum úr ritum
Sigurbjöms og annarra án þess að
höfundur tilgreini uppmna textans.
Tengir Sigurður A. Magnússon
glefsumar umsvifalaust saman með
eigin orðum.
Úr þessu verður afar vandmeð-
farin flétta. Þó heldur höfundur svo
vel á spilum sínum, að samfelldur
texti liggur yfírleitt á borðinu að
lokinni hverri umferð. Bókin er og
laus við þann sparðatíning neðan-
málsgreina og innskota, sem ein-
kennir fræðirit. Líkast til tekst höf-
undi furðu fímlega að ná til les-
enda, sem ekki em ýkja kunnugir
ritverkum Sigurbjöms Einarssonar
fyrir.
Hinum, sem t.d. þekkja æsku-
sögu Sigurbjöms eins og hana er
að finna í „Játningum", kemur
óneitanlega spánskt fyrir sjónir að
lesa þann kynngimagnaða texta
brotinn upp og dreifðan hér og
hvar í fyrstu köflum bókarinnar,
innan um frásögn Sigurðar A.
Magnússonar. Umrædd æskusaga
er sjálfstæð mynd og ótvírætt ein
sérlegasta ritsmíð aldarinnar,
furðulegur vefur skáldlegrar innlif-
unar og glannalegs raunsæis, en
umfram allt meistaraverk stílsnilld-
ar. Það er ekki vandalaust að
stykkja hana saman við annan texta
og spuming, hvort-lesendum hefði
ekki verið meiri greiði gerður með
því að birta efnið í heild og samfellu.
Ég nefni einungis þetta dæmi.
Þau gætu verið fleiri. Enda er hér
að finna þær stiklur, sem bókin
stendur á, — og brýrnar milli þeirra,
— m.ö.o. uppistöðu verksins og ívaf.
Ég tel Sigurð A. Magnússon hafa
farið á afar tæpu vaði yfir mikil
vötn, — en náð landi heilu og
höldnu.
Umgetin flétta er hins vegar
síðari ástæða þess, hve mér virðist
örðugt að fjalla um bókina. Vand-
séð á köflum, hver á hvað, Sigur-
bjöm eðá Sigurður. Mestu varðar
þó, að samhenginu er raunverulega
til skila haldið.
Bernska o g æska
Líking miljilla vatna verður áleit-
in, þegar horft er til bernsku Sigur-
bjöms Einarssonar. í uppvexti hans
vom Skaftafellssýslur flestum
byggðum örðugri yfírferðar og bú-
setu. Frásagnir af þessu föðurlandi
Sigurbjöms ganga lesandanum
krókalaust til hjarta. Fátækt og
skelfilegt basl. Blautir fætur og
þrældómur.
Hér við bætist harmleikur Einars
Sigurfínnssonar, er missti konu sína
unga af slysförum. Sá atburður
átti sér stað fyrir minni Sigur-
bjöms, en greyptist svo mjög í vit-
und hans, að biskup dró þau tíðindi
fram á vígsludegi sínum og í ýmsan
tíma annan.
Frásögnin af dvöl drengins „hjá
afa og ömmu“ geymir hugþekk
dæmi um alþýðlega guðrækni á
skaftfellskum heimilum í aldarbyij-
un. Sú guðrækni virðist hafa haft
misjöfn áhrif á böm. Þórbergur
Þórðarson glataði sinni kristilegu
glóru af hennar völdum, sbr. átak-
anlega skrípisritsmíð hans „Lifandi
kristindómur og ég“. Sama guð-
rækni átti sinn þátt í að gera Sigur-
bjöm að trúsnillingi.
Árin „hjá pabba" bregða upp
þjóðháttum. Margt er þar munn-
tamt. Melskurðurinn í Meðallandinu
má tæpast lengri vera, — og er þó
fróðlegur á alla grein.
Þama er og að finna elztu prent-
aða ritsmíð Sigurbjöms Einarsson-
Njörður P. Njarðvík
sig og aðra eru á sveimi, ekki síst
það stóra vandamál barnsins að læra
á heiminn, verða hluti af honum.
Bemskuminningabækur hinna
yngri rithöfunda hafa farið nokkuð
fyrir bijóstið á ýmsum hin síðari ár,
en hér er komin ein slík bók í við-
bót, ekki frá neinum nýgræðingi I
rithöfundastétt raunar. Og ég fæ
ekki betur séð en að enn „komi fortí-
ðin til fundar við oss“ til að minna
á að þótt allt sé breytingum undirorp-
ið sé þó ætíð sama undrið að upp-
götva heiminn.
Sr. Sigurbjörn Einarsson
ar. Þá var hann 11 ára. Síðar í
kaflanum segir frá fyrstu skrefum
Sigurbjöms á námsbraut. Þar eins
og víðar í bókinni nýtur spaugilegra
frásagna. Leiða þær hugann að
efni, sem sjaldnar getur en skyldi,
þegar rætt er um Sigurbjöm Ein-
arsson: Hann býr yfír frábærri
kímnigáfu, sem er honum ósjálfráð,
eins og fleira.
„Umbrotaskeið" er í senn aldar-
farslýsing og æviskrá ungs manns.
Miklir atburðir em á döfínni. Jónas
frá Hriflu lætur gamminn geisa,-
og góðir menn reyna að kveða hann
í kútinn. Sigurbjöm gengur af
trúnni, — og tekur trú að nýju.
í þessum þætti gætir „Játninga",
sem áður vom nefndar. Þar er frá-
sagnarlist Sigurbjöms Einarssonar
að verki. Jafnframt birtir bókar-
höfundur að sínum hluta sannfær-
andi lýsingu á sálarstríði ungs
manns, — næsta sígildri baráttu,
sem margir kristsmenn eflaust
þekkja úr eigin hugskoti.
Mótunarskeið
Nú nálgast kirkjusaga, og ein-
kennir hún bókina héðan í frá í
vaxandi mæli. „Straumar" komast
á dagskrá og þar með aldamótaguð-
fræðin gamla eða „fijálslynda guð-
fræðin", eins og hún var nefnd.
Hún sat að völdum á íslandi langt
fram eftir öldinni og lifír enn góðu
lífi í breyttum flíkum, á sér enda
fomar fyrirmyndir og nýjar:
Kristinn dómur kvíslast á ótelj-
andi vegu í aldanna rás. Meðal
annars er auðvelt að greina tvo
meginstrauma, sem nefna mætti
„fijálslynda kristni“ og „róttæka
kristni“. Að vísu hefur orðið „fijáls-
lyndur" afar óljósa og léttvæga
merkingu almennt talað. En í
íslenzkri kirkjusögu 20. aldar hefur
annar umræddra meginstrauma
tekið sér þetta nafn. Mun það öf-
undlaust af flestra hálfu.
Orðið „róttækur“ er hér notað í
upprunalegri merkingu en ekki
stjómmálalegri. Það varðar gjör-
breytingu á stöðu mannsins, um-
skipti, er seilast til róta gjörvallrar
veru hans og hinztu raka.
Fijálslyndur kristindómur lætur
til sín taka á ýmsum skeiðum sög-
unnar. Nærtækt dæmi er „upplýs-
ing“ 18. aldar. Einnig mætti nefna
Erasmus frá Rotterdam og áhrif
hans. Sízt skyldu gleymast ýmis öfl
innan fomkirkjunnar, þótt ekki
verði þau nefnd hér.
í þessum garði eru lagðar aðrar
áherzlur en meðal þeirra, sem að-
hyllast róttækan kristindóm.
Róttækur kristindómur einkenn-
ist af sterkum andstæðum, hyldjúp-
um álum og alskærum tindum. Hér
á landi birtist hann skýrast í Passíu-
sálmum: Drama mannlegra örlaga
og guðlegrar baráttu er dregið skil-
málalaust fyrir odd: Synd og náð,
glötun og hjálpræði, krossfórn
Krists og upprisa.
Fijálslyndur kristindómur hefur
tilhneigingu til að draga úr þessum
ským línum og sterku litum, — en
setja annað í þeirra stað, t.d.
þroskamöguleika mannsins í tiltölu-
lega meinlausum heimi. Jesús er
hér og fremur fyrirmynd en frelsari.
Sigurður A. Magnússon gerir
reipdrætti róttækrar og fijálslyndr-
ar kristni á íslandi 20. aldar umtals-
verð skil. Hann dregur engar dulur
Skáldminningar í
myndbrotum
Bókmenntir
Friðrika Benónýs
Njörður P. Njarðvík:
í ilæðarmálinu
Iðunn 1988
í flæðarmálinu er ekki skáldsaga.
Varla heldur smásagnasafn. Þættir
úr lífí drengs með sjálfsævisöguleg-
um undirtón; skáldminningar sem
birtast í myndbrotum, sem raðast
upp og mynda nokkurs konar þroska-
sögu. Ljóðrænir þættir sem varpa
ljósi á það hvernig drengur verður
að manni. Fýrsta stóráfallið, fyrsti
dagurinn í gagnfræðaskóla, fyrsti
vinnudagurinn, fyrsta ástin. Og í lok-
in fer hann burt, er orðinn maður.
Heimsækir flörðinn sinn sem gestur
en engu að síður er fjörðurinn hluti
af honum, óijúfanlegur og kannski
sá gildasti.
Höfundur segir í eftirmála að var-
ast beri að líta á bókina sem sjálfsæ-
visögulega, nema að litlu leyti. En
Hannibal, Ragnar H., Kitti Gauj og
ýmsar fleiri þjóðsagnapersónur úr
ísfírskum veruleika eru ijóslifandi á
síðum bókarinnar og lesanda sem
þekkir örlítið til býður í grun að hér
sé ekki meiru bætt við en almennt
í minningabókum, minnið er jú ekki
áreiðanlegasta heimild sem um get-
ur. Enda ekki mergurinn málsins
hvað er satt og hvað er logið. Merg-
urinn er að Nirði tekst að skapa
þann heim sem hæfír andblæ sög-
unnar, hann er trúr sýn drengsins á
lífíð í kringum sig með öllum þess
undrum og ógnum.
Textinn er ljóðrænn og einfaldur,
raunsær og rómantískur á víxl eftir
því hvort umfjöllunarefnið er stór-
merki fjörunnar eða þungi hins dag-
lega lífs við höfnina. Mannlýsingar
einkennast nokkuð af þeim dýrðar-
Ijóma sem þeir menn sveipast í minn-
ingunni er einhvemtíma urðu miklar
fyrirmyndir, en kemur þó ekki að
sök, þar sem haldið er bamslegu við-
horfí drengsins og tiltrú á mannfólk-
ið.
í flæðarmálinu er ekki stór bók.
Þar er ekki verið að glíma við heims-
vandamálin. En þau vandamál sem
skapast í skiptum manna við sjálfa
á þann andbyr, sem Sigurbjöm Ein-
arsson sætti af hálfu aldamótaguð-
fræðinga. Sjálfur er Sigurbjöm
vitaskuld lýsandi fulltrúi klassískrar
róttækrar kristni. Þó ítrekar bókar-
höfundur, hversu Sigurbjörn hasl-
aði sér völl að eigin hætti, kvað
niður flokkadrætti fremur en að
auka þá og mótaði stefnu, sem öðr-
um þræði einkenndist af óvenjuleg-
um náðargáfum hans sjálfs.
„Lærdómsferillinn í Uppsölum
var einungis einn þáttur í flóknum
vef þroskasögunnar," segir Sigurð-
ur Á. Magnússon. Feitt er á stykk-
inu í þeim þáttum Sigurbjörns sögu,
sem fjalla um árin á erlendri gmndu
og um síðari námsvistir utan lands.
Hér steypist umheimurinn yfir les-
andann og þar með fremstu guð-
fræðingar 20. aldarinnar. Sigur-
björn velur úr og hefur heim með
sér það, sem bezt gegnir til boðun-
ar. Énn gef ég bókarhöfundi orðið:
„í þessu samhengi uppgötvaði
Sigurbjörn að nýju arf siðbótarinn-
ar, þann lútherska arf, þarsem
áherzlan er einmitt lögð á Guðs
náð, á trúna eina. Það er það sem
á verður byggt og ekki neitt áþreif-
anlegt í okkur sjálfum. Við erum
og verðum syndarar, en réttlæt-
umst án allrar verðskuldunar.
Krossinn og gildi hans varð með
nýjum hætti lifandi fyrir honum."
Prestur og lærimeistari
I lýsingu á prestsþjónustu Sigur-
bjöms að Breiðabólsstað nýtur sín
ósvikin ást á náttúru landsins í
unaði hennar og tröllskap. Ferfætl-
ingar eru á kreiki, og presturinn
ungi teygir hestinn Krumma til
hlýðni. Hér birtist og geðgróin sam-
staða Sigurbjöms með þeirri
bændaalþýðu, sem hann rekur ræt-
ur til.
Frásögnin er hressileg og af og
til gamansöm. Fjölskyldulíf gæðir
hana yndi. Álengdar varpar heims-
styijöldin skugga yfír sviðið.
Rosknir menn hafa löngum á
orði þau tíðindi, er Hallgrímssókn
varð til og Sigurbjöm Einarsson
fyllti Austurbæjarbamaskólann
heilögum anda. Sigurður A. Magn-
ússon skrifar sérstakan kafla um
þetta upphaf. Verður tónn höfundar
nú smám saman stríðari, enda
gengur Sigurbjöm í vaxandi mæli
fram í margvíslega baráttu: Bygg-
ing Hallgrímskirkju kemst á dag-
skrá og ástandsmálin hið sama.
Umfram allt er Sigurbjörn þó prest-
ur í stórum söfnuði, ötull sálusorg-
ari, — og nú í fyrsta sinni predik-
ari á landsvísu fyrir milligöngu
ríkisútvarpsins.
Hér kemur og að segja frá
„kirkjupólitík", en hún er veigamik-
ill liður í tveimur þáttum um „dós-
entsmál“ og í lýsingu á störfum
Sigurbjöms í guðfræðideild. Af-
staða höfundar leynir sér hvergi,
enda er hann sjálfur virkur aðili
mála.
Enn er of snemmt að greina
hismið frá kjamanum í hinni
„kirkjupólitísku" sögu þessara ára.
Það bíður síns tíma, — eins og
fleira, sem bók Sigurðar A. Magn-
ússonar hefur að geyma.
í kaflanum um kennaraár fjallar
höfundur allýtarlega um ritverk
Sigurbjöms. Sérstök ástæða er til
að benda á athugagreinar hans um
Skýringar við Opinberun Jóhannes-
ar, en sú bók hefur tæpast borizt
jafn víða og ýmis rit Sigurbjöms
Einarssonar önnur.
Að öðm leyti verður það ljóst,
að störf Sigurbjöms „í guðfræði-
deild“ skipta sköpum á æviferli
hans. Þá mótast_ hið guðfræðilega
viðhorf að fullu. Á þessum 16 ámm
verður hann jafnframt til sá stuðn-
ingsmannaskari, er bar hinn glæsi-
lega lærimeistara upp í biskupsstól-
inn.
Þjóðvörn
„Afskipti Sigurbjörns Einarsson-
ar af stjómmálum vom bundin við
tiltölulega stutt skeið í æviferli
hans, en skildu eftir svo djúp spor
í þjóðarsögunni, að óhjákvæmilegt
er að helga þeim sérstakan kafla í
þessari bók.“
Svo mælir Sigurður A. Magnús-
son. í kjölfari þessara inngangsorða
fer rækileg lýsing á baráttu Sigur-
bjöms Einarssonar gegh hersetu á