Morgunblaðið - 15.12.1988, Blaðsíða 35

íslandi og aðild þjóðarinnar að Atl-
antshafsbandalaginu.
Árin 1945—50 voru tími harka-
legra fæðingarhríða. — Lýðveldið
var nýskriðið úr egginu. Draumar
þeir, sem „synirvorsinsgóða“ höfðu
alið með sér, voru orðnir að veru-
leika. Samtímis stóðu menn and-
spænis því verkefni að móta nýja
utanríkisstefnu, hasla íslandi völl í
samfélagi þjóðanna. Umheimurinn
var að sínu leyti í uppnámi eftir
heimsstyijöldina. Kalda stríðið var
á næsta leiti, og veröldin stakk
stömpum.
Ekki mun vandalaust að skrifa
sögu þessara ára. Sérlega virðist
það örðugt þeim, sem með ein-
hveijum hætti voru virkir í barátt-
unni. Eldarnir brunnu heitar en í
annan tíma á 20. öld. Þessa gætir
nokkuð í framsetningu Sigurðar
A. Magnússonar. Er það að vonum.
Á síðari áratugum reyna menn
að meta átökin og niðurstöður
þeirra á nýjan veg. Ljóst er, að
þátttakendur í orrahríðinni voru
hvorki „moskvuagentar“ né „her-
mangarar", þótt þeir nefndust svo
meðan leikurinn stóð sem hæst.
Um var að ræða margs konar for-
ystumenn lítillar þjóðar, er ratað
hafði í geigvænlegan vanda. Þá
greindi mjög á um lausnir. En
ástæðulaust er að ætla, að nokkur
þeirra háfí ástundað landráðastarf-
semi.
Þetta kemur m.a. í hug vegna
kvikmyndar, sem gerð var fyrir
nokkrum árum um Atómstöð Hall-
dórs Laxness. Sú mynd var trú
texta bókarinnar og vandlega unnið
verk, en í rauninni einkennilega
hjáróma meira en þremur áratugum
eftir að skáldskapur þessi kom út
í upprunalegri mynd.
Ræður Sigurbjörns Einarssonar
eru hryggjarstykkið í bókarkaflan-
um „Þjóðvörn". Þær opna sýn til
átaka, sem yngri kynslóð eru fram-
andi. Hollt er að bregða þeim á
loft. Sigurbjöm er í rauninni hófs-
máður í orðfæri og málflutningi.
En glóðin að baki orðunum er slík,
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. DESEMBER 1988
35
að enn í dag brennur hún blárauð-
um loga. Ekki að undra, þótt mönn-
um þætti prestur tala strítt. Víst
er um það, að hér lýkur ísland sund-
ur munni: Saga þess endilöng
stendur frammi, ósköp landsins og
vonir, ásamt ævarandi spumingu
um hlutverk þessarar dvergþjóðar
undir sólunni. Heilbrigð skynsemi
og hversdagslegar skírskotanir em
jafnframt kjölfesta ræðugjörðar, —
heiðríkja sem aldrei bregzt þessum
óvenjulega manni.
Sagnfræðilega em orð Jónasar
Haralz e.t.v. veigameisti hluti kafl-
ans. Hann bendir á, að drýgstu
áhrif Sigurbjöms Einarssonar og
hreyfingar þeirrar, sem hann hratt
af stað, hafi verið þau að auka
íslenzkum stjómmálamönnum
samtímans varfærni. „Þeir, sem
réðu ferðinni, höguðu sér öðmvísi
en þeir ella hefðu gert,“ — þ.e. ef
Sigurbjöms hefði ekki notið við.
Hér munu rétt gjöld goldin öllum
aðilum. Væri betur, að þeirrar sögu-
skýringar gætti víðar á komandi
tíma.
Skálholt
Bókarkafli um Skálholt er bús-
ílag. Á það einkum við um aðdrag-
anda þeirrar sögu, er þar hefur
orðið nú á dögum. Enn kennir
margra grasa, allt frá orðum Þór-
halls biskups Bjarnasonar í aldar-
byijun til átaka í Skálholtsnefnd
1954—1963. Þó sakna ég hér
ýmissa hluta. Fróðlegt hefði t.d.
verið að fá að lesa nánar um þróun
mála 1959—63, en þá var „aðdrag-
andanum" ekki lokið og Sigurbjöm
þó orðinn óskoraður forystumaður
málsins.
Oddviti endurreisnarinnar var
hann raunar því nær frá upphafi.
Sigurður A. Magnússon dregur þá
sögu alla hnyttilega saman, er hann
segir: „Ekki er á neinn hallað, þótt
því sé haldið fram, að enginn einn
maður hafi átt stærri þátt í þeim
umskiptum, sem urðu í Skálholti
um miðja öldina en Sigurbjörn Ein-
arsson."
Þó var hér fæst ágreiningslaust
fremur en annað, enda naumast við
að búast. Margar hugmyndir vom
á kreiki, og heldur bókarhöfundur
þeim snyrtilega til haga. Vel er að
gagnasöfnun staðið og ómældan
fróðleik að fínna. Sitthvað er einnig
til skemmtunar, eins og t.d. lýsing-
in á slagveðurshátíðinni miklu í
Skálholti 1950.
Höfundur gerir síðari sögu Skál-
holts hins nýja dágóð skil. Persónu-
lega er ég þakklátur fyrir ágæta
umfjöllun um Skálholtsskóla.
Að hluta til em spumingarmerki
yfír Skálholtskaflanum. Slíks er að
von. Þættinum lýkur hins vegar
með „sýn“ Sigurbjörns Einarssonar
um staðinn. Hún er fram borin í
viðtali við séra Guðmund Óla Ólafs-
son sóknarprest í Skálholti og er
ein af ijölmörgum perlum bókarinn-
ar.
Hungurvaka
Kaflinn „Á biskupsstóli" er að
vonum lengsti hluti bókarinnar. Þó
skal það ítrekað, sem getur í upp-
hafí þessa máls: Hann er hungur-
vaka, — og kallar fram óskir um
ýtarefni.
Að sama skapi verða þættinum
nær engin skil gerð hér. Þó er vert
að bera höfund lofi fyrir afar skil-
merkilegt ágrip fjölþættrar sögu.
Handbókarmálið er helzti snerti-
róður kaflans. Þar er að finna er-
indi Sigurbjöms frá því í ársbyijun
1967. Fengur er að því efni hér,
enda er um að ræða eina af yfír-
burðaræðum biskups, þar sem leik-
ið var á alla strengi í senn, þekk-
ingu, stílgáfu og útsmogna kímni.
Ógleymanleg útvarpsstund það, ein
af mörgum.
Önnur gamanmál úr sama kafla:
Vangaveltur Sigurbjöms um vænt-
anlega samfundi við fyrirrennara
hans á biskupsstóli: „Þið þurftuð
aldrei að messa í sjónvarpssal.“
Undirstraumurinn er reyndar djúp
alvara og varðar tæpast Sigurbjöm
nema að hluta til en þjóðina þeim
mun ríkulegar: Jólapredikanir Sig-
urbjörns biskups í sjónvarpssal
kynnu að hafa átt drýgri þátt í að
endumýja ásjónu kirkjunnar í vit-
und íslendinga en allt annað, sem
hann tók sér fyrir hendur fyrr og
síðar.
Framkvæmdamaðurinn Sigur-
bjöm biskup? — Hann gleymist
ekki í bók Sigurðar A. Magnússon-
ar. Höfundur segir: „Enginn biskup
síðustu alda kom jafnmörgum
praktiskum málum í höfn um sína
daga."
I þessu efni lagðist raunar margt
á eitt. Öldin vann með kirkju sinni
og biskupi: Velmegun, auraráð,
tækni. Allt að einu er ástæðulaust
að vefengja þessi stóru orð.
Tíðindi úr trúarheimi
Kyrrt er yfir lokakafla bókarinn-
ar. Þar er getið þeirra ritverka, sem
Sigurbjörn hefur látið frá sér fara
næstliðin ár. Einnig birtist hér
stuttur en ógleymanlegur þáttur um
hugljómun séra Hallgríms, fluttur
í sjónvarpi á liðnum vetri.
I framhaldi af þeirri hugleiðingu
hefur Sigurbjörn Einarsson orðið
stundarkorn og lætur í ljós álit sitt
á „þremur túlkunum, sem við eigum
í Passíusálmum", eins og Sigurður
A. Magnússon orðar viðfangsefnið.
Um er að ræða tveggja binda
verk- Magnúsar Jónssonar um séra
Hallgrím og sálma hans, í annan
stað rit Sigurðar Nordal um sama
efni og loks álit Halldórs Laxness.
Sérlega fróðlegt er að lesa stutt
uppgjör Sigurbjörns við Nordal.
Hinn síðamefndi gerði eftirminni-
legan samanburð á 43. og 44.
Passíusálmi. Komst „Sigurður minn
Nordal, sá mikli vitmaður og
ógleymanlegi vinur“, eins og Sigur-
björn nefnir hann, að niðurstöðu,
sem telja verður hæpna. Að öðru
leyti segir Sigurbjöm bók Nordals
vera „eins og nærri má geta eitt-
hvað það bezta, sem um Hallgrím
hefur verið skrifað".
Sigurbjörn kveðst hafa haft löng-
un til að „taka einhvern tíma túlkun
Halldórs Laxness á Hallgrími í
gegn“. — Skaði er, að það uppgjör
fórst fyrir. Ritgerð Halldórs er barn
síns tíma, og nú fer hver að verða
síðastur að elta ólar við þá furðu-
smíð. Vafasamt er að setja hana á
bekk með verkum þeirra Magnúsar
Jónssonar og Nordals yfirleitt.
Síðasti hluti Sigurbjörns sögu
leiðir hugann að inngangskaflan-
um. Þar ef að finna nokkrar nýjar
athugagreinar um trúarefni úr
smiðju Sigurbjöms: Trúarheim-
spekileg hugsun og mikil útsýn
fléttast saman við drauma, merk-
ingu þeirra og hlutverk. Einnig er
fjallað um hluthelgi og staðhelgi.
Mér er nær að haldá, að þessar
ígmndanir af vörum Sigurbjörns
Einarssonar geti talizt til tíðinda,
þótt fljótt sé farið yfír sögu. Að
sönnu kemur efnið ekki á óvart
þeim, sem þekkja Sigurbjöm. En
nýnæmi er að hvoru tveggja, fram-
setningu og birtingu.
Lokaorð
Bók Sigurðar A. Magnússonar
er í alla staði snyrtilega frá gengin.
Mikið myndefni er þar að finna, og
.hafa margar myndanna víst hvergi
birzt áður. Þær em vel þegnar nú
þegar og munu vaxa að gildi með
ámm. Bókin er sett tiltölulega stóm
letri og ætti því að vera auðlesin
fólki á öllum aldri.
„Hitt hygg ég sannmæli, að háv-
aðinn af því, sem hér 'er skráð, verð-
skuldi að geymast milli tveggja
spjalda," segir Sigurður A. Magnús-
son í lok inngangs. Undir það er
tekið hér. Jafnframt bið ég bókinni
fararbeina. Með sínum 384 síðum
á hún erindi inn á hvert íslenzkt
heimili. Engin skyndilesning vissu-
lega. En áreiðanlega munu menn
vitja hennar oft og lengi, — eins
og gamals vinar.
Höfimdur er prestur.
Viljiði lenda í alvöru ævintýri
þar sem eineygðir sjóræningjar
ráða ferðinni?
Skellið ykkur í ævintýralegt
ferðalag með afa gamla á Stöð 2.
Stórskemmtileg saga með söngv-
um, þar sem bjartsýni og gleði
er í fyrirúmi.
P.S. Þetta er ævintýri fyrir börn
LAUGAVEGUR 24 -ÁRMÚLI 17.