Morgunblaðið - 24.12.1996, Blaðsíða 52

52 ÞRIÐJUDAGUR 24. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
MIKIÐ er rætt um
vímuefnavandann og
sérstaklega um vanda
unglinga. Menn eru
sammála um að grípa
þarf til mótaðgerða.
Landlæknisembættið
hefur framkvæmt
reglulegar kannanir á
vímuefnaneyslu 15-19
ára framhaldsskóla-
nema sl. 13 ár. Um 1%
17-19 ára neyta ólög-
legra vímuefna viku-
lega eða oftar og teljast
því stórneytendur en
nokkur aukning virðist
hafa orðið á árinu 1995.
Flestir fikta og alþekkt
er að allflestir hætta neyslu ólög-
legra efna síðar. Landlæknir hefur
átt fundi með fagfólki sem mætir
þessum unglingum augliti tii auglits.
Þetta fólk álítur að milli 20-30 ungl-
ingar á aldrinum 14-16 ára séu í
vanda en ekki 200. Aftur á móti
hafa 85% 17-19 ára neytt áfengis
og margir halda áfram þeirri neyslu.
Þar liggur aðalvandinn.
Hvernig er brugðist
við vandanum?
Menn greinir á um aðgerðir, en
það er vinsælt að grípa til auglýs-
ingaherferða í því skyni að upplýsa
unglinga eins og nú er
fyrirhugað að gera. Við
Islendingar erum
átakafólk og þess
vegna fellur slík aðferð
vel að okkar stíl. I aug-
lýsingum er bent á
hættur og afleiðingar
vímuefnanotkunar og
þekking fólks eykst en
nægir fræðslan til þess
að fólkið breyti um lífs-
stíl? Hafa menn árang-
ur sem erfiði. Erfitt er
að meta árangur en
sjálfsagt fer árangur
mikið eftir því, hvað er
auglýst og fyrir hveija.
T.d. er enginn vafi á
að auglýsingar um hættur vegna
eyðni skiluðu árangri enda er um líf
eða dauða að tefla. Arangur auglýs-
inga um bætt mataræði skila líklega
árangri og margt annað mætti
nefna. Þess skal getið að í mörg ár
hafa allir 8. bekkingar fengið Lion
Quests vímuefnafræðslu og í 9. bekk
fá margir einstaklingsbundna
fræðslu. Vandamálið er flókið, því
að könnun á áhrifum Lion Quests
fræðslunni leiddi í ljós að vímuefna-
neysla þeirra er fengu slíka fræðslu
var svipuð og þeirra sem ekki fengu
fræðsluna (Þórarinn Gíslason,
Læknablaðið). I ljósi þessa árangurs
er gagnrýnivert að kanna ekki áhrif
Lion Quests fræðslunnar í minni
hópi áður en lengra var haldið. Svo
virðist sem bandarískar fræðsluað-
ferðir gagnist ekki nægilega vel á
íslandi. Af könnunum má ráða að
allflestir unglingar þekki hættur
vímuefnanotkunar og má sjálfsagt
Erfíð æska og takmörk-
uð menntun einkennir
marga fíkniefnaneyt-
endur, segir Ólafur Ól-
afsson, sem hvetur til
meiri fræðslu um hætt-
ur fíkniefnanna.
rekja þá þekkingu til fræðslu 1 fjöl-
miðlum og í auglýsingum.
Um áhrif auglýsinga
á lífsstíl og hegðun
Niðurstöður frá Bandaríkjunum
benda til þess að árangur náist ekki
alltaf sem skyldi af auglýsingum
einum saman, t.d. varðandi stera-
notkun ungs fólks. (Tímarit banda-
rísku læknasamtakanna 1988,
læknablaðið í Nýja Englandi 1989
og tímarit bandarískra barnalækna
1991.) Fram hefur komið að til þess
að ná árangri í baráttu gegn vímu-
efnaneyslu unglinga þurfi einnig að
koma til mun innihaldsríkari fræðsla
helst augliti til auglitis. (Tímarit um
heilsuvemd 1988 og tímarit banda-
rískra barnalækna 1989.) Dæmi er
um að í kjölfar auglýsingaherferðar
einnar saman hafi neysla vímuefna
aukist meðal unglinga. (Tímarit
bandarískra barnalækna 1973 og
1989.) í breska læknablaðinu (BMJ
í október 1996) segir: „Auglýsinga-
herferðir vekja athygli fólks á mál-
efninu en nægja yfirleitt ekki til
þess að breyta lífsstíl og hegðan
manna.“
Að bæta lífsstíl:
Yfirleitt hefur náðst betri árangur
í reykingavömum en áfengisvörnum
sem meðal annars má rekja til þess
að nú reykja aðeins um 30% foreldra
en milli 70-80% foreldra neyta
áfengis í einhveijum mæli. Gott
dæmi um góðan árangur er fræðsla
um reykingar sem sinnt er í grunn-
skólum af Krabbameinsfélagi ís-
lands og skólahjúkrunarfræðingum.
Menn láta sér ekki auglýsingarnar
einar nægja heldur ræða við ungl-
ingana um vandamálið. Hiutfall
reykjandi ungiinga á aldrinum 12-16
ára lækkaði úr 22% í 6-7% á nokkr-
um árum. Niðurstaða íslenskra rann-
sókna (dr. Hrafn V. Friðriksson)
leiddi í ljós að 70-90% 15 ára og
eldri sem tókst að breyta um lífs-
stíl, þ.e. breytti mataræði, jók lík-
amsrækt og dró úr reykingum, rekja
það til ráðlegginga fagfólks í heil-
brigðisþjónustunni en síður til aug-
lýsinga eða ráðstefna. Að sjálfsögðu
verður fólk fróðara en það nægir
þvi miður ekki eitt sér til þess að
breyta lífsstíl þess. Orsökin er líklega
sú að til þess að ná árangri, þ.e.
breyta lífsstíl fólks, þarf oft ítarlegri
Að auglýsa sig
frá vandanum!
Rótlausir unglingar fara ekki eftir auglýsingum einum saman!
Ólafur
Ólafsson
Bændastéttin verður að varðveita stolt sitt og sjálfstæði
Sumarið 1925 besta
búskaparsumarið
ÉG ER BORINN og
barnfæddur í djúpum
dal fyrir norðan og
drakk þar af bijóstum
* móður minnar undir
eyfirskum vorhimni.
Þetta segir svolítið um
mig að vissu leyti, því
ég hef aldrei verið ann-
að en bóndi, maður bú-
skapar og sveita.
Mig langar hér til að
rekja nokkra þætti ævi
minnar, einkum þá er
varða sauðfjárrækt og
framleiðslu og opinbera
stjórn á þeim málum.
Ungur byijaði ég
fjármennsku, þá innan
við tvítugt. Þá var sauðfé úr Eyja-
firði rekið austur á afréttirnar í
Fnjóskadal. Allt féð sem gekk þar
s. breytti mikið um yfirbragð. Það
hafði miklu hvítari ull og fínni en
það fé sem gekk í eyfirskum högum
á sumrin. Eg hef aldrei gengið um
þvílíkt afréttarland eins og Bleiks-
mýrardal, þar var gaman að sleppa
fé._
Ég byijaði að hirða fé föður míns
um sextán ára aldur. Fyrsta árið sem
ég hirti það allan veturinn voru dilk-
ar mun þyngri um haustið en verið
hafði. Ég hafði auðvitað eytt allm-
iklu meira fóðri. En ég var, strax
sem unglingur, í þessu starfí af lífi
og sál.
Viðburðaríkt lífsskeið
Mér eru minnisstæðir stóratburðir
frá bernsku minni, unglingsárum og
frá því ég var um tvítugsaldur.
Sumarið 1917 var eitt hið besta
með gras og heyskap. Um fjallskila-
tímann var hríðarveður. Frostavet-
urinn 1918 mestur á 20. öld. Lok
" heimsstyijaldar og friðardagurinn
11. nóvember 1918. Kötlugosið
haustið 1918, dimmt,
hlýtt haustkvöld, eld-
rauð leiftur lágt í suðri,
geigur í sinni. Spánska
veikin á suðvestur-
byggð, mannskæðasta
farsótt þessarar aldar.
1. desember 1918 ís-
land fullvalda ríki,
árangur aldabaráttu
þótt síðasta baráttan
reyndist drýgst. Áhrif
heimsstyijaldar reynd-
ust íslandi styrkur. Öll
þessi atburðarás rauf
stíflur. Síldveiðar, æv-
intýri. Búpeningur sté
í verði, ævintýrasamn-
ingar, teflt tæpt. Verð-
fall, auðn.
Veturinn 1920 var mesti snjóavet-
ur á fyrri helmingi 20 aldar. Frosta-
veturinn skildi eftir örþreytta jörð,
víðast. Snjórinn krafðist mikilla fóð-
urkaupa og kreppa var nafnið. Tímar
bötnuðu og ég hef þá tilfinningu að
sumarið 1925 sé besta sumar alls
míns lífsskeiðs.
Kreppulán, lög um
kreppulánasjóð
Árið 1924-25 hækkaði íslenska
krónan mjög í verði. Það varð skuld-
ugum þungt í skauti. Heimskreppan
og verðfailið mikla reið yfír eftir
1930. Þá voru erfiðir tímar. Dilka-
kjötið fór niður í 70 aura á kíló. Það
skilja víst fáir núorðið hvernig slíkt
verðlag hefur getað gengið. Þetta
leiddi til þess að undir forsæti Ás-
geirs Ásgeirssonar og með atfylgi
Þorsteins Briem atvinnumálaráð-
herra, voru lögin um kreppulánasjóð
sett árið 1933. Upphaf þeirrar lög-
gjafar má þó að líkindum rekja til
stórfelldra áfalla af völdum verðfalls
í lok fyrri heimsstyijaldar.
Það er í minni mínu að í blaðinu
Framsókn sé í grein eftir Árna í
Skógarseli árið 1937 haft eftir Stein-
grími Steinþórssyni, að eins og þá
standi sakir sé ekki hægt að búa
við sauðfé á íslandi. Þetta var
óvenjuleg staðhæfing og nokkuð
mikið sagt um aðra aðalgrein bú-
skapar í landinu.
Eftir að Bretar hernámu landið
1940 mátti ekki breyta gengi, því
réði breska heimsveldið og þá var
ekkert kjöt flutt burtu nema til hers-
Allt mitt starf í eigin
búskap og síðan á
Skriðuklaustri var við
sauðfjárrækt, segir
Jónas Pétursson í
fyrstu grein sinni af
þremur, en þar var sett
á fót tilraunabú í þeirri
grein 19. maí 1949.
ins. Á þeim árum var þó farið að
hugsa um að hækka verð á dilkakjöt-
inu. Þá var starfandi kjötverðlags-
nefnd og Ingólfur Jónsson var þar
í forsvari og þegar hann kynnti
fyrstu verðlagninguna var það nærri
tvöföldun og ég man sem smábóndi
með fátt fé hve það hressti mig
mikið.
Árið 1944 var hin svonefnda Ný-
sköpunarstjórn mynduð með þátt-
töku Sjálfstæðisflokks, Alþýðu-
flokks og Sósíalistaflokks. Þá var
sett á fót Búnaðarráð og valinn í
það fulltrúi úr hverri sýslu. Landbún-
aðarráðherra var þá Pétur Magnús-
son, Borgfirðingur að ætt.
Jónas
Pétursson
Ég var settur sem varamaður í
þetta Búnaðarráð. Ég velti um þetta
leyti búnaðarmálum allmikið fyrir
mér. Ég hafði árið 1943 látið frá
mér ritgerð um framtíð búskapar á
íslandi í ritgerðarsamkeppni sem
Búnaðarfélag íslands og landbún-
aðarráðuneytið efndu til. Um þetta
leyti var Steingrímur Steinþórsson
búnaðarmálastjóri. Ég sendi honum
bréf og gerði grein fyrir þeim skoð-
unum mínum að bændur ættu að
hafa frelsi til að skipa eigin málum
að mestu án ytri stjórnunar. Gerði
þó tillögu um að þeir kæmi á fót
framleiðsluráði til að stýra markaðs-
málum landbúnaðarins. Ráðið átti
að geta breytt verðlagi til að örva
þá framleiðslu sem auðvelt væri að
selja og mikil eftirspurn væri eftir,
en jafnframt til að draga úr því sem
síður seldist.
Ég fékk svar frá Steingrími, það
var stutt og laggott. Hann sagðist
líta á þetta sem algjöra fjarstæðu
og þar með féll það niður. Því miður
glataði ég afriti af þessu bréfi mínu
og sömuleiðis svarinu frá Steingrími.
Um miðja öldina fer ég í Skriðu-
klaustur og á þeim árum komst ég
vel inn í verðlagsmál. Ég var búinn
að vera nautgriparæktarráðunautur
í Eyjafirði og hafði fylgst vel með
þeim málum þar. Einu sinni var ég
settur í nefnd ásamt Garðari heitn-
um á Rifkelsstöðum og Þórhalli á
Þrastarhóli til að reikna út hvað
mjólkurverð þyrfti að vera hjá Mjólk-
ursamlagi Kaupfélags Eyfirðinga.
Allt mitt starf í eigin búskap og
síðan á Skriðuklaustri var við sauð-
fjárrækt, en þar var sett á fót til-
raunabú í þeirri grein 19. maí 1949.
Á þeim tíma var komin mikil
hreyfing á verðlagsmál og nokkur
verðbólga, 8% að mig minnir. Ég
man að haft var eftir Pétri Magnús-
syni: Við skulum ekki gleyma því
heldur að verðbólgan hefur líka sín-
ar björtu hliðar.
Hallað á sauðfjárbændur.
Ég hélt búreikninga alla tíð þegar
ég bjó í Eyjafirði og hélt því áfram
á Skriðuklaustri. Ég var kosinn fyr-
ir Fljótsdælinga á fulltrúafund sem
valdi fulltrúa fyrir sýsluna á stéttar-
sambandsfund bænda, og síðan full-
trúi fyrir Norður-Múlasýslu á aðal-
fund sambandsins, sem það árið var
haldinn í Mosfellssveit.
fræðslu og umræðu. Ráðleggingar
lækna um að hætta reykingum eru
áhrifameiri en upplýsingar úr fjöl-
miðlum (dr. Hrafn V. Friðriksson).
„Hún amma mín
sagði mér það“
Margt bendir til þess að auglýs-
ingaherferðir einar sér gegn vímu-
efnaneyslu dugi ekki nægilega vel.
Sem dæmi um vandamálið má nefna
að töluverð aukning varð á vistun
17-18 ára fólks á SÁÁ árið 1995.
Við nánari athugun kom í ijós að í
þessum hópi voru aðallega unglingar
sem ekki höfðu fengið námspláss í
fjölbraut og höfðu ekki atvinnu.
Þessi niðurstaða kemur heim og
saman við athuganir þeirra sem
góða þekkingu hafa á þeim ungling-
um sem farið hafa halloka vegna
vímuefnaneyslu.
Það sem einkennir vímuefnaneyt-
endur er: Rótleysi. Margir hafa lifað
erfiða æsku og meðal annars orðið
að skipta um lögheimili ótal sinnum.
Flestir hafa ekki lokið skyldunámi,
hafa ekki starfsþjálfun og eru at-
vinnulausir. í ofanálag búa þeir oft
við veruleg fjölskylduvandræði, með-
al annars vegna vímuefnanotkunar.
Af þessu má sjá að auglýsingar, ein-
ar saman, ná skammt til þess að
bæta ástandið.
Lagt er til að verulegur hluti þess
fjármagns sem veija skal til auglýs-
inga í þessu efni verði varið til þess
að efla fræðslu í skólum og á heilsu-
gæslustöðvum, efla starfsþjálfun og
fá unglingum heppileg verkefni. Það
þarf ekki skólagöngu til þess að
skrifa þýðingu þess að heppilegast
er að láta unglinga hafa eitthvað
fyrir stafni. Hún amma mín sagði
mér það! Jafnframt þarf að stórauka
aðstoð við fjölskyldur.
Við náum vart að auglýsa okkur
frá vandanum.
Höfundur er landlæknir.
Mér fannst hallað á sauðíjárafurð-
ir við verðlagningu búvara, m.a. var
neyslumjólk meira greidd niður í
verslunum en kjöt. Ég beitti mér
töluvert í þessum málum og hafði
reiknað út framleiðslukostnað á
dilkakjötskílóinu frá búinu á
Skriðuklaustri. Ég ætlaði ekki að
flíka því við umræðurnar en var
knúinn til þess að segja frá því þó
að ég- hefði ekki nákvæmlega gögn-
in. Eg rakti þá sögu í grein sem ég
skrifaði eftir gildistöku búvörusamn-
ings fyrir nokkrum árum.
Hveijir eiga svo að kaupa
þetta kjöt?
Sverrir Gíslason var þá formaður
Stéttarsambands bænda og Einar
Ólafsson var líka í stjórn. Þeir voru
báðir á öndverðum meiði við mig í
þessu máli og andmæltu mér. Fram-
leiðslukostnaðurinn hjá mér var, að
mig minnir 23 krónur, en grundvall-
arverð 19 krónur sem bændur áttu
að fá. Ég man að Sverrir sagði með
talsverðum þunga: Og hverjir eiga
svo að kaupa þetta kjöt? Ég vakti
athygli á því að það væri miklu minni
niðurgreiðsla á kjötinu heldur en
mjólkinni og ef þetta hefði snúist
við, hvort mætti þá ekki alveg eins
spyija: Hveijir eiga svo að kaupa
þessa mjólk?
Ég var nýbúinn að heyra afkomu
Landsbankans og sagði: Það er sagt
að Landsbankinn hafi grætt 27 millj-
ónir árið sem leið. Einar í Lækj-
arhvammi svaraði heldur höstugur
að við hefðum nú ekki vald á hagn-
aðinum í Landsbankanum. Ég svar-
aði að ég gerði mér grein fyrir því
en hins vegar væri oft gott að velta
fyrir sér mismunandi tölum til þess
að sjá stærðirnar.
Ég hef metið Sverri í Hvammi
meir með árunum og sífellt meira
og meira fyrir þessi orð hans. Það
hefur enginn annar úr stjórnum
Stéttarsambandsins og verðlagsmál-
anna notað orð sem innihalda sama
skilning, skilning á nauðsyn þess að
hægt væri að selja. Og það hefur
orðið hreinn banabiti allrar þessarar
baráttu um verðlagsmál landbúnað-
arins að það hefur vantað í stjórn-
endur skilning Sverris í Hvammi.
Höfundur er fyrrum
alþingimaður.