Morgunblaðið - 24.12.1996, Blaðsíða 54

54 ÞRIÐJUDAGUR 24. DESEMBER 1996
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Virkjunarkostir í
Skagtifirði
Þorkell
Helgason
Haukur
Tómasson
vatni úr Bugslóni eft-
ir löngum göngum
austan fljóta að
Merkigili þar sem
aflstöð yrði neðan-
jarðar og frárennslis-
göng héldu áfram
allt að inntakslóni
Villinganesvirkjunar.
Að auki mætti með
þessu móti nýta af-
rennsli af hinu mikla
úrkomusvæði á íjall-
lendinu milli Eyja-
fjarðar og Skaga-
fjarðar. Þannig feng-
ist um 180 MW afl
en orkugetan gæti
numið 1200 GWh á
FYRIR nokkru (2. desember sl.)
urðu umræður á Alþingi um virkj-
anakosti í Skagafirði. Af því tilefni
vill Orkustofnun koma á framfæri
upplýsingum til almennings um
þetta viðfangsefni, sögu málsins,
stöðu rannsókna o.fl. Frekari upp-
lýsingar er að finna á vefsíðu Orku-
stofnunar, http://www.os.is/. Enn-
fremur má benda á rit sem iðnaðar-
ráðuneytið gaf út árið 1994, Inn-
lendar orkulindir til vinnslu raf-
orku, sem falboðið er á Hagstofu
íslands.
Vatnasvæði og
fyrstu rannsóknir
Möguleikar á umtalsverðum
vatnsaflsvirkjunum í Skagafirði
einskorðast við vatnasvæði Héraðs-
vatna, nánar tiltekið jökulvötn þau
sem renna saman í Héraðsvötnin,
en það eru Vestari- og Austari-Jök-
ulsá; sjá meðfylgjandi kort af
vatnasvæðinu. Jökulár þessar falla
sem kunnugt er úr norðanverðum
Hofsjökli. Rennslismælingar hafa
verið stundaðar á ánum um langt
árabil eða allt frá 1971 að settir
voru vatnshæðarmælar í báðar árn-
ar í byggð. Sýna þeir að samanlagt
meðalrennsli þessara fljóta er um
60 m3 /s.
Á árunum 1975-1985 voru gerð-
ar ítarlegar rannsóknir á virkjana-
kostum í Skagafirði og nálægum
vatnasviðum. Leiddu þær til forat-
hugunar á virkjun á Austari-Jök-
ulsá sem nefnd var Stafnsvatna-
virkjun. Þá var ætlunin að hafa
miðlunarlón við Austurbug og veita
síðan vatninu um alllangan veg að
mestu í opnum skurðum að virkjun
við Giljamúla (sjá kortið). Áður
hafði verið verkhönnuð stífluvirkj-
un við bæinn Villinganes við ármót
Austari- og Vestari-Jökulsáa og
var þegar á árinu 1981 gefin út
heimild fyrir þeirri virkjun. Milli
frárennslis Stafnsvatnavirkjunar
og inntakslóns Villinganesvirkjun-
ar er um 110 m fall sem ekki nýtt-
ist með þessu fyrirkomulagi. Siðan
hefur mikið vatn runnið til sjávar
og jarðgangatækni fleygt fram. Því
hafa þessar hugmyndir nú verið
endurskoðaðar.
Núverandi hugmyndir
Eftirtaldir virkjunarkostir í
Skagafirði eru nú til athugunar og
samanburðar og vísast til kortsins
til glöggvunar:
1. Stafnsvatnavirkjun með
göngum. Áfram er um að ræða
lónsmyndun í rúmlega 700 m hæð
yfir sjó við Austurbug (Bugslón),
en nú yrði vatni veitt eftir göngum
og náttúrulegum farvegum í stað
skurða að virkjun neðan við Gilja-
múla með frárennsli í 215 m h. y.
s. Afl slíkar virkjunnar er ráðgert
um 140 MW og orkugeta um 740
GWh á ári. (1 GWh er jafngilt 1
milljón kílóvattstunda, eða árlegri
rafmagnsþörf um 250 heimila.
Þessi virkjun ein gæti þannig seð
öllum íslenskum heimilum fyrir
raforku.) Orkukostnaður er áætlað-
ur um 1,2-1,4 kr./kWh Til saman-
burðar er afl Blönduvirkjunar 150
MW og orkugeta um 780 GWh á
ári eftir þá stækkun á Blöndulóni,
sem nú stendur yfir. Kostnaður
orku frá Blönduvirkjun er 1,1-1,2
kr/kWh. Hér er því um mjög sam-
bærilegar virkjanir að ræða, þótt
Blönduvirkjun sé talin ívið hag-
kvæmari.
2. Stafnsvatnavirkjun með
auknu falli. Grunnhugmyndin er
sú sama og í 1. kosti, en nýtt yrði
um 110 m aukið fall með því að
grafa aflstöðina sem því nemur
Samgöngubætur
jafnhliða virkjunar-
framkvæmdum,
segja þeir Haukur
Tómasson og Þorkell
Helgason, auka
ferðamannastraum.
lengra niður og veita frárennsli
eftir göngum alla leið að inntaks-
lóni Villinganesvirkjunar. Við þetta
ykist aflið í 180 MW og orkugetan
í 950 GWh á ári. Jarðgangaskilyrði
kunna að vera erfið á þessari frá-
rennslisleið og er því enn óljóst
hvort hún er fær.
3. Villinganesvirkjun óbreytt.
Eins og fyrr segir er til heimild
fyrir virkjun, sem hefði um 30 MW
afl og 180 GWh orkugetu á ári.
Framleiðslukostnaður var talinn
nema 1,2-1,4 kr/kWh. Þetta er því
mjög hagkvæm smávirkjun, en afl
árinnar er engan veginn fullnýtt
með þessu móti.
4. Villinganesvirkjun aukin. Vill-
inganesvirkjunina má stækka með
tvennu móti. Annars vegar má
gera frárennlisgöng þannig að
vatnið komi út í Héraðsvötn utan
við Miklabæ. Við þetta næst aukið
fall sem nemur 50 m. Ennfremur
má veita Norðurá, sem hefur
rennsli er nemur að jafnaði um 4-5
m3/s, í inntak virkjunarinnar. Með
þessum viðbótum ykist aflið í 110
MW og orkugetan í 570 GWh á
ári, en að óbreyttum einingarkostn-
aði orkunnar. Hér gæti því verið
um hagkvæma viðbót að ræða.
5. Merkigilsvirkjun. í stað
Stafnsvatnavirkjunar mætti veita
ári, sem er nokkru meira en feng-
ist með nýtingu Bugslóns sam-
kvæmt 2. kosti.
6. Vestari-Jökulsá veitt í
Biöndulón. Hagkvæmast er að nýta
vatn Vestari-Jökulsár með því móti
einu að veita því vestur yfir heiðar
í Blöndulón. Kostar það stutt göng
og önnur minniháttar mannvirki til
að koma vatni yfir í Haugakvísl.
Náttúruspjöll yrðu næsta lítil. Við
þessa aðgerð ykist orkugeta
Blönduvirkjunar um því sem næst
90 GWh á ári sem kosta myndi um
0,9 kr./kWh. Að gefnu meðalverði
fyrir orkuna yrði því sú fram-
kvæmd fljót að borga sig.
Eins og framangreind lýsing ber
með sér skarast þessar hugmyndir.
Þannig verður að velja á milli
Stafnsvatnavirkjunar og Merkigils-
virkjunar. Þeir virkjanakostir, sem
mestu skila, eru 4., 5. og 6. kostur-
inn, þ.e.a.s. aukin Villinganesvirkj-
un og Merkigilsvirkjun auk veitu
Vestari-Jökulsár í Blöndulón. Alls
gætu þessar aðgerðir gefið um 290
MW afl og skiluðu orkugetu upp á
u.þ.b. 1850 GWh á ári. Heildar-
framkvæmdakostnaður yrði um
30-40 milljarðar króna, en drýgsti
hluti hans færi í mikla gangagerð
þar sem samtals þyrfti að grafa
um 50 km löng göng, en að vísu
mismikil að sverleika. Orkukostn-
aður yrði um 1,2-1,4 kr/kWh að
meðaltali. Á meðalverði seldrar
orku frá Landsvirkjun á síðasta
ári, sem var um 1,7 kr/kWh, næmu
árlegar tekjur af þessum orkuver-
um rúmum 3 milljörðum króna á
ári. Hreint tekjustreymi umfram
kostnað yrði um 800 m.kr. á af-
skriftartímanum, en að honum
loknum (eftir u.þ.b. 40 ár) væri
kostnaður nær enginn, þ.a. hreina
tekjustreymið yrði um 3 milljarðar
kr. á ári.
Umhverfisáhrif
Rannsóknum á náttúrufari
vegna Stafnsvatnavirkjunar er lok-
ið. í skýrslu um staðhætti og nátt-
úrufar á þessum virkjunarsvæðum,
sem Náttúrufræðistofnun Norður-
lands (nú Akureyrarsetur Náttúru-
fræðistofnunar Islands) tók saman
fyrir Orkustofnun segir m.a.: „Sér-
stæðasta svæðið eru Orravatns-
rústir, sem er eitt stærsta og
gróskumesta samfellda gróður-
lendið á Hofsafrétti. Þetta er vot-
lendissvæði sem einkennast af fjöl-
breyttum rústum á ýmsum mynd-
unar- og hnignunarskeiðum. Botn
Vesturdals er sérkennilegur og
gróðursæll, umgirtur hömrum og
snarbröttum hlíðum. Þessi svæði
eru bæði á Náttúruminjaskrá. Sér-
staklega þarf að meta úrræði til
að minnka hættu á að miðlunarlóð
breyti vatnsbúskapi Orravatns-
rústa.“
Við endurskoðun áætlana er við
það miðað að vatni verði veitt úr
göngum frá miðlunarlóninu, Bugs-
lóni, en með því móti hefðu virkjan-
irnar engin áhrif á Orravatnsrústir.
Kanna þarf betur umhverfisáhrif
Merkigilsvirkjunar. Yrði úttak Vill-
inganesvirkjunar utan við Miklabæ
skertist rennsli Héraðsvatna á
löngu svæði þar fyrir ofan. Með
þeirri ítrustu virkjanatilhögun, sem
hér er lýst, væri aur að mestu felld-
ur úr Héraðsvötnum þannig að þau
yrðu næsta tær og lífskilyrði vatna-
fiska myndu stórbatna.
Hvenær tímabært?
Til að mæta orkuþörf stækkaðs
álvers við Straumsvík, hugsanlegr-
ar stækkunar Járnblendiverksmiðj-
unnar og væntanlegs samnings við
Columbia Ventures um álver á
Grundartanga eru eftirtaidar að-
gerðir ráðgerðar:
1. Hækkun Blöndustíflu.
2. Lúkning Kvíslarveitna.
3. Aukning afls í Búrfelli.
4. Gufuvirkjun á Nesjavöllum.
5. Miðlun við Hágöngur.
6. Helmingsstækkun Kröflu-
virkjunar.
7. Sultartangavirkjun í Þjórsá.
Næstu áform um virkjanir af
framhaldi af þessum ráðast að
sjálfsögðu af orkuþörf, einkum
vegna enn frekari stóriðju. Þeir
möguleikar, sem þá kæmu fyrst til
álita, eru:
1. Enn frekari orkuvinnsla í
Þjórsá og þverám hennar.
2. Jökulsá í Fljótsdal, e.t.v.
ásamt Hraunavirkjun.
3. Fyrrgreindar virkjanir í
Skagafírði.
Samkvæmt gildandi orkulögum
er það Alþingis og síðan ráðherra
að kveða á um val og röðun þessara
virkjanakosta.
Þjóhagsleg áhrif
Eins og að framan er getið gætu
tekjur af sölu á orku úr virkjunum
í Skagafirði numið rúmum 3 millj-
örðum króna á ári. Eru þá ótalin
þau atvinnuumsvif, sem fólgin
væru í nýtingu orkunnar svo ekki
sé talað um afleidda veltu (marg-
földunaráhrif). Á móti kann að
koma einhver skerðing á annarri
atvinnustarfsemi, svo sem landbún-
aði eða ferðamennsku. Fram kom
í fréttum nýverið að ferðamönnum
er fleytt niður Austari-Jökulsá og
mátti lesa út úr fréttinni að árs-
velta í þeirri þjónustu væri um 3
milljónir króna eða innan við 0,1%
af sölutekjum virkjananna. Auk
þess er engan veginn víst að slík
ferðamannaþjónusta legðist af
vegna virkjunar vatnsfallanna.
Enda er reynslan hérlendis og er-
lendis sú að þær samgöngubætur,
sem eru að jafnaði samhliða virkj-
anaframkvæmdum, auka ferða-
mannastraum.
Orkulindirnar eru ásamt fiski-
miðunum verðmætustu náttúru-
auðævi þjóðarinnar. Öndvert við
fiskistofnana eru fallvötn og jarð-
hiti enn lítt nýtt. Náttúruauðlindir
eru almennt ekki lengur aðalupp-
spretta auðlegðar í tæknivæddum
þjóðfélögum. Þar skiptir menntun
og mannauður að jafnaði meiru
máli. En sá auður getur ekki af
sér fé nema hann fái útrás í arð-
bærum viðfangsefnum, þar á meðal
nýtingu náttúruauðlinda. Það er
engin tilviljun að íslensk þekking
hefur skilað mestu í þjóðarbúið
þegar henni hefur verið beitt á við-
fangsefni tengdum sjávarútvegi,
eins og sést best á velgengni fyrir-
tækisins Marel hf. Hliðstæð tæki-
færi eiga að bjóðast í tengslum við
orkuvinnslu og orkunýtingu. Það
hefur raunar gerst í Járnblendi-
verksmiðjunni á Grundartanga, þar
sem íslenskt hugvit hefur skilað
athyglisverðum ábata.
Hjá okkur íslendingum skipta
náttúruauðlindirnar sköpum í hag-
sæld þjóðarinnar og er líklegt að
svo verði enn um langa hríð.
Ástæða þess er að fiskveiðar og
orkuvinnsla eru hér mun hag-
kvæmari en hjá flestum öðrum
nýtendum slíkra auðlinda. Því ber
okkur að færa okkur þessi lands-
gæði í nyt og nota þá stöðu til
framfarasóknar á öðrum sviðum.
En jafnframt verðum við að gæta
varfærni í umgengni við landið og
hafið. Sífellt verður að vega og
meta ábata af framkvæmdum með
hliðsjón af áhrifum þeirra á um-
hverfi og mannlíf. Slíkt er nú, sem
betur fer, orðin skylda með lögum
um umhverfismat. Umræða um
kosti og galla framkvæmda, virkj-
anaframkvæmda sem annarra,
verður að byggjast á haldgóðum
upplýsingum en ekki órökstuddum
gífuryrðum eins og borið hefur á
í umfjöllun fjölmiðla um orkunýt-
ingu undanfarið. Grein þessari er
ætlað að koma upplýsingum á
framfæri til að efla rökræna um-
ræðu.
Haukur er forsljóri vatns-
orkudeildar Orkustofnunar en
Porkell er orkumálastjórí.