Morgunblaðið - 23.05.1998, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Hefur hrossasóttin
verið landlæg?
SÝNT er að hitasótt sú, eða
pest, sem hrjáð hefír hrossastofn
Islendinga á undanförnum mán-
uðum, ætlar að verða hrossaeig-
endum þung í skauti. Sérstaklega
kemur hún illa við þá sem hafa
einhvers konar hrossabúskap að
aðalatvinnu, því segja má að öll
venjuleg starfsemi hafi farið úr
skorðum eða stöðvast. Hvers kon-
ar hrossaverslun er úr sögunni,
eins og nú horfir, og enginn veit
hvenær sala hrossa út úr landinu
verður aftur möguleg, en segja
má að hún hafi verið lykillinn að
jákvæðum hrossabúskap á undan-
förnum árum og hafi þar margur
lagt mikið undir. Efalítið er það
svo að fjölmargir þeir er atvinnu-
gi-einina hafa stundað sem aðal-
starf sjá ekki efnahagsafkomu
sinni borgið eða hvar þeir muni
lenda fjárhagslega er þessum
óvissutíma lýkur og að nýju verð-
ur hægt að hefja skipuleg störf í
atvinnugreininni.
Sérkennilegt er við hrossapest-
ina að hvorki leikir né lærðir
kunna á henni nokkur skil og í
rauninni engin ráð önnnur en þau
sem alltaf er gripið til er sjúk-
dóma ber að höndum, hvort sem
um er að ræða menn eða skepnur,
það að fara vel með hinn sjúka og
veita honum hjúkrun, svo sem
best verður við komið. Sérkenni-
legt er einnig með hrossapestina
hversu dularfull hún er um smit-
unarleiðir og ótrúlega næm. Talið
er að hún berist jafnvel með fugl-
um og vindinum og hvað þá með
dauðum hlutum svo sem fatnaði,
reiðverum eða jafnvel með hjól-
börðum bifreiða sem rúlla eftir
vegum landsins. Sé svo er varla
möguleiki á því að „hafa hendur í
hári“ pestarinnar og hún fari því
sína leið í tímans rás. Skýrt var
frá því í hádegisfréttum ríkisút-
varpsins á páskadaginn að sagt sé
frá því í Brandsstaðaannál að
skæð hrossapest hafí gengið yfir
landið árið 1805 og svo aftur tutt-
ugu og átta árum síðar eða 1833.
Sjúkdómslýsing annálsritarans
Björns frá Brandsstöðum virðist
svo lík og nú er sagt frá pestinni
að þar skeikar í rauninni engu um
einkenni: hár hiti, ör hjartsláttur,
mæði og lystarleysi. Vegna þeirra
sem ekki heyrðu frásögnina á
páskadaginn og ekki hafa Brands-
staðaannál tiltækan til þess að
skoða set ég hér orðrétta lysingu
annálsritarans:
Um árið 1805 segir hann:
„Fáheyrt var að hrossapest fór
yfir landið. Veiktust þau flest á
engjaslætti. Drapst á fleiri bæjum
1-3 og varð óhægð mikil af. Fór-
ust helst þau vænstu og voru veik
3-7 daga. Blóðsláttur þeirra var
líkt og mest getur orðið á
reiðmóðum hesti. Sjáanlega tóku
þau út kvöl mikla.“
Um árið 1833 segir Björn:
„Hrossapest færðist yfir að sunn-
an hér um sýslu, allt austur að
Blöndu, milli sumarmála og
krossmessu, drap í Vatnsdal og
Þingi um 40, helst hryssur og
roskna eldishesta. Hún var smit-
andi og gat flust með manni, þá
mikið hár af þeim veiku hrossum
toldi við hann og komst að heil-
brigðum í húsi. Ei kom hún á
heiðar og með grænum grösum
tók fyrir hana. Ei var hún eins
skæð og sumarið 1805. Mörgum
gjörði hún baga við lestaferð vest-
ur og ymsar reisur."
Arið 1837 kom út bæklingur um
búfjársjúkdóma á Islandi saman-
tekinn af lækninum Jóni Hjaltalín
(1807-1882) að beiðni landstjórn-
arinnar. Jón var prestssonur frá
Saurbæ á Hvalfjarðarströnd, fjöl-
hæfur að þekkingu en ól að mestu
aldur sinn erlendis. Mjög svipar
lýsingu Jóns af pestinni til frá-
sagnar annálsritarans. Virðist
sem læknirinn telji hana einn af
landlægum sjúkdómum í hrossum
er geri vart við sig annað slagið
og nefnir árið 1833, að þá hafi
veikin gert vart við sig bæði sunn-
an lands og austan, en það er
einmitt seinna árið sem Björn á
Brandsstöðum nefnir í annál sín-
Hefur hrossasóttin ver-
ið landlæg hér um ald-
ir? spyr Grímur Gísla-
son, og vitnar í Brands-
staðaannál 1805 og
1833 og bækling Jóns
Hjaltalín um búfjár-
sjúkdóma 1837.
um. Má telja líklegt, eftir þessum
frásögnum báðum, að veikin hafi
farið a.m.k. víða um landið á því
ári. Hjaltalín læknir gefur ráð til
lækningar á pestinni, sem í aðal-
atriðum er að taka hrossunum
blóð og setja þeim stólpípu með
hafraseyði íblönduðu m.a. salt-
pétri og kamfúru, en blóðtaka
virðist hafa verið mjög algeng er
margs konar sjúkdómar í hross-
um gerðu vart við sig.
í allri þeirri miklu umræðu sem
orðin er á þessu ári um hrossa-
pestina hefir sá er þetta ritar ekki
orðið þess var að hinir vísu
búfjársjúkdómafræðingar hafi
nokkurn tíma litið um
öxl og virt fyrir sér
sögulega atburði er
skráðir eru um sjúk-
dóma í hrossum Is-
lendinga fyrr á öldum.
I stað þess hafa þeir
slegið því föstu að hér
væri um nýjan sjúk-
dóm að ræða og leitað
um lönd og jafnvel álf-
ur til þess að finna or-
sakir hans eða upp-
runa, og virðast þó
engu nær ennþá. Á
meðan hefir pestin
haldið sína leið, eins
og skráðar heimildir
segja frá 19. öldinni,
en hafa verður í huga hversu
aðstæður hafa breyst á flestum
sviðum þjóðlífsins og ekki síst í
meðferð og fjölda hrossa. Hrossin
voru svo miklu færri og dreifðari
en nú og fjöldi þeirra tak-
markaðist af harðræði og stund-
um algjöru bjargarleysi, svo að
aðeins sterkustu einstaklingarnir
héldu velli. Þarna gilti hið harða
náttúruúrval. Allt fram á þessa
öld, sem nú kveður brátt, voru
samgöngur fólks og /énaðar víðs
fjarri því sem nú er. Ár voru flest-
ar óbrúaðar og fólk og fénaður
miklu staðbundnari en er í dag.
Stórar hrossahjarðir þekktust
ekki eða samþjöppun hundraða
hrossa á litlum svæðum eins og
nú er og skapar hin ákjósanleg-
ustu skilyi'ði til hvers konar sam-
skipta sem ekki eru ákjósanleg
þegar um smitsjúkdóma er að
ræða sem hrossapestin er.
Eins og pestarmálið horfir nú
við sýnist fullkomin ástæða til
þess að sjúkdómafræðingar þeir
sem um það fjalla líti til baka og
leiti eftir því hvort hrossapestin
sé búin að vera hér landlæg um
aldir þó að hún hafi ekki, af duld-
um ástæðum, látið á sér kræla um
óralangt skeið, a.m.k. svo að eftir
hafi verið tekið eða skráð í heim-
ildarrit.
I safnritinu Öldin okkar, þar
sem skráðir eru þeir viðburðir í
þjóðlífinu sem athyglisverðastir
eru, er ekki minnst á hrossapest-
ina áður tilgreind ár
1805 og 1833. Bendir
það óneitanlega til
þess að þar hafi í
rauninni verið um
hversdagslega
viðburði ræða sem
ekki hafi þótt ástæða
til að geymdust í
minni, þótt sagnaritar-
anum Birni á Brands-
stöðum þætti svo vera.
Sé aftur á móti flett
upp í árinu 1918 er í
tiltölulega löngu máli
sagt frá Spönsku veik-
inni svokölluðu, sem
herjaði á landsmenn
og var mannskæð.
Gagnvart henni var samdóma
viðhorf almennings og ráðamanna
að hindra útbreiðslu þess skæða
sjúkdóms svo sem auðið væri.
Óðru máli gegnir um hrossapest-
ina, þar sem hver höndin hefir
ljóst og leynt verið upp á móti
annarri, og það er næsta furðu-
legt að það skuli vera til það sjón-
armið að sækjast eftir sjúkdómi í
hross landsmanna. Slíkt er í and-
stöðu við hagræn og mannúðar-
sjónarmið, jafnt þótt hrossapestin
umrædda sé engan veginn sá vá-
gestur sem blásið hefir verið upp í
umræðum, því staðreyndin er
nefnilega sú að sárafá hross hafa
farist af öllum þeim fjölda sem
veikina hafa tekið. Það að hrossa-
búskapur snertir hag landsmanna
á allt annan hátt en áður var gerir
málið miklu viðkvæmara af þeirri
einföldu ástæðu að líkur eru á að
veikin kollvarpi efnahag þess
fólks sem hefir hrossarækt og
hvers konar hrossaviðskipti að at-
vinnu og er það vissulega ömur-
legt. En kannski kemur svo ís-
lenski hrossastofninn sterkari út
úr eldrauninni, er henni lýkur, og
það yrði óneitanlega mikils virði,
ef litið er til alþjóðaviðskipta á
hrossum, en á þeim byggist í vax-
andi mæli að hrossabúskapur geti
verið hagræn atvinnugrein fyrir
Islendinga í framtíðinni.
Höfundur er fyrrv. bdndi, nú búsett-
ur á Blónduósi.
Grímur
Gíslason
Þjóðin blekkt
SVO virðist sem jafnaðarmenn
hafi með sínum óheiðarlega mál-
flutningi um frumvarp til sveitar-
stjórnarlaga tekist að bleklqa stóran
hluta þjóðarinnar. Blekkingin felst í
því að jafnaðarmönnum hefur tekist
að telja fólki trú um að með lögfest-
ingu frumvarpsins sé verið að af-
henda nokkrum sveitarfélögum þar
sem fámennur hluti þjóðarínnar býr
allt miðhálendi íslands til eignar og
ráðstöfunar. Þar með haíi hinn
réttláti meirihluti þjóðarinnar á
höfuðborgarsvæðinu ekkert um
þetta landsvæði að segja. Jafnaðar-
menn hafa fengið hina ýmsu svo-
nefnda „valinkunna“ aðila til liðs við
sig í sínum dæmalausa málflutningi.
Þar má m.a. nefna ritstjóra hins
„frjálsa og óháða“ DV, en svo vill til
að einn þeirra hefur ákveðin tengsl
við þingflokk jafnaðarmanna og ann-
ar er eiginmaður þingkonu sem er
ötull fylgismaður jafnaðarmanna í
málinu. Einn af jafnaðarmönnunum
á dagblaðinu Degi er jafnframt rit-
stjóri blaðsins og hefur tekið virkan
þátt í blekkingarleiknum. Loks hafa
jafnaðarmenn fundið sjálfskipaða
„sérfræðinga“ á þessu sviði á ótrú-
legustu stöðum og má þar m.a. nefna
rithöfundinn Steinunni Sigurðar-
dóttur, en í umræðum á Alþingi um
fiumvarp til sveitarstjómarlaga hafa
jafnaðarmenn hvað eftir annað
vitnað í „lærðar" greinar og erindi
rithöfundarins um málið og mátti sjá
að þingmennimir héldu vart vatni af
hrifningu yfir sérfræðiþekkingu rit-
höfundarins.
Hið rétta í málinu
Með lögfestingu 1. greinar frum-
varps til sveitarstjómai'laga er m.a.
verið að staðfesta þá grundvallar
forsendu stjómskipunarinnar að hér
era tvö stjómsýslustig, ríkisvaldið
annars vegar og sveitarfélög hins
vegar. Þar segir að landinu skuli öllu
skipað innan staðannarka sveit-
arfélaga. Samkvæmt núgildandi lög-
um er byggðinni í landinu, þar með
afréttum á hálendinu, skipað innan
marka sveitarfélaga. Samlwæmt því
er stærstur hluti landsins nú innan
sveitarfélaga, þar á meðal mestur
hluti miðhálendisins. Sú breyting
sem felst í því frumvarpi sem nú
liggur fyrir Alþingi fjallar á engan
hátt um eignarrétt á landi og það
fjallar því síður um almannarétt
fólks til aðgangs að landi. Allt önnur
lög mæla fyrir um þessi atriði og má
í því sambandi nefna náttúravernd-
arlög og framvarp til laga um þjóð-
lendur, sem kveður á um að þjóðin
slái eign sinni á allt það land sem
aðrir geta ekki sannað eignarrétt
sinn á. Það má geta þess að við at-
kvæðagreiðslu um það framvarp eft-
ir aðra umræðu á Álþingi lýstu jafn-
aðarmenn sérstakri ánægju sinni
Málflutningur jafnaðar-
manna er með ólíkind-
um, en Magnús
Stefánsson telur að al-
menningur sé skyn-
samari en svo að hann
láti blekkja sig á þenn-
an hátt.
með það að með frumvarpinu sé ver-
ið að tryggja eignarrétt þjóðarinnar
á þessum landsvæðum. Það er enn
eitt dæmið um hinn óheiðarlega mál-
flutning jafnaðannanna í þessum
málum, að eftir að hafa talið almenn-
ingi trú um að með frumvarpi til
sveitarstjórnarlaga sé verið að af-
henda fámennum sveitarfélögum
miðhálendið þá lýsa jafnaðarmenn
ánægju sinni með að framvarp til
laga um þjóðlendur tryggi eignaraétt
þjóðarinnar á sama landsvæði!
Það er athyglisvert í umræðunni
um framvarpið til sveitarstjómar-
laga að helsti ágreiningurinn snýst
um skipulagsmál, þ.e.a.s. hvemig
skipulagsmálum skuli
háttað á hálendinu og
hvaða aðilar skulu hafa
þau á sinni hendi. Fyrir
ári samþykkti Alþingi
ný skipulags- og bygg-
ingalög. Það er athyglis-
vert í ljósi hamfara jafn-
aðarmanna í umræðunni
um sveitarstjómarlög
nú að skipulags- og
byggingalögin vora
samþykkt samhljóða á
Alþingi, þar á meðal af
þingmönnum jafnaðar-
manna. Fulltrúi jafnað-
armanna í umhverfis-
nefnd Alþingis stóð að
nefndaráliti nefndarinn-
ar án fyrirvara, þar sem lagt var til
að lögin yrðu samþykkt. En um hvað
fjalla þessi lög, sem jafnaðarmenn
stóðu að fyrir ári?
Skipulags- og byggingalögin sem
lögfest vora fyrir ári kveða á um að
sveitarfélögin hafi skipulagsvald á
miðhálendinu. Þar er kveðið á um
svæðisskipulag og að sveitarfélög
eigi að standa að því. Samkvæmt
þessu vildu jafnaðarmenn við af-
greiðslu málsins íyrir ári að sveit-
arfélögin hefðu skipulagsvald yfir,
stærstum hluta miðhálendisins. Nú
vefa jafnaðarmenn blekkingarvef
með aðstoð ýmissa „valinkunnra"
aðila og telja fólki í landinu trú um að
núverandi stjómarflokkar vilji færa
fámennum sveitarfélögum úti um
landið allt vald yfir miðhálendinu.
Þessi málflutningur jafnaðarmanna
er með ólíkindum, en sem betur fer
er almenningur í landinu skynsamain
en svo að fólk láti blekkja sig á þenn-
an hátt og mun sjá í gegnum þennan
blekkingarvef fýrr en síðar.
Skipulagsheildin
Það hefur hvað eftir annað komið
fram í umræðunni um frumvarp til
sveitarstjórnarlaga að stjórnar-
flokkarnir vilja styrkja
ákvæði skipulags- og
byggingalaga þess efnis
að tryggt verði að
miðhálendið verði ein
skipulagsleg heild. í því
efni þarf að líta til for-
senda gildandi laga,
sem jafnaðarmenn
studdu svo dyggilega
fyrir ári. Lögin gera
ráð fyrir að sveitarfélög
á viðkomandi svæði hafi
um málið að segja. Hins
vegar er vilji til þess að
tryggja að fulltrúar
fólks á öðram svæðum
hafi einnig eitthvað um
málin að segja. Á þann
hátt leitast stjórnarflokkarnir við
að skapa sem víðtækasta sátt um
málið, sem er mikilvægt fyrir
þjóðina ekki síst ef litið er til fram-
tíðar.
Niðurlag
I Ijósi þess sem átt hefur sér
stað í umræðunni um sveitarstjórn-
arlög og miðhálendið liggur fyrir
að jafnaðarmenn og þeirra fylgis-
menn hafa talað mjög niður til
landsbyggðarinnar og sveitar-
stjórnarmanna úti um landið. Þetta
er mikið áhyggjuefni, en kemur þó
ekki alveg á óvart miðað við það
hvernig umræðan gagnvart lands-
byggðinni hefur oft og tíðum verið.
I umfjöllun um þessi mál hafa jafn-
aðarmenn valið þann kostinn að
hlaupa á eftir sjónarmiðum sem
þeir telja eiga hljómgi'unn í þétt-
býlinu, með það að markmiði að
fiska þar fleiri atkvæði. Á sama
tíma virðast þeir gefa lítið fyrir til-
veru fólksins í hinum dreifðu
byggðum, sem kemur ekki heldur á
óvart.
Höfundur er ulþingismaður.
Brúðhjón
Allur borðbúnaður - Glæsileg gjafavara Brúöarhjóna listar
VERSLUNIN
Laugavegi 52, s. 562 4244.
Magnús
Stefánsson