Morgunblaðið - 23.05.1998, Blaðsíða 66

t)6 LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
MEÐ ORKUNA AÐ VOPNI
GEGN NÁTTÚRU OG ÞJÓÐ
ÍSLENDIN GAR
standa á krossgötum í
einstöku landi. Þar
sem vegir mætast hafa
_^þeir uppgötvað
rfkidæmi í harðbýli og
hrjóstri á öræfum en
hafa jafnframt haft
her manna í vinnu ár-
um saman er stundað
hafa þá iðju að gera
áætlanir sem eyði-
leggja þessi ríkidæmi í
von um að skapa at-
vinnu og auð. A þess-
um krossgötum verður
þjóðin að vega áleitnar
spurningar sem munu
á örlagaríkan hátt end-
urspegla viðhorf hennar gagnvart
náttúru og framtíð, hvort sem hún
svarar þeim eða ekki. Þær varða
m sambúð við náttúru og siðferði þjóð-
"^ar, umhverfís- og atvinnumál og þá
ekki síst hvort hún virkilega ætlar
að láta stjórnmálamönnum einum
eftir að ráðstafa þessu fjöreggi sínu
og frumburðarrétti.
Guðmundur E. Sigvaldason
jarðfræðingur hefur kallað viðhorf
stjórnvalda til umhverfis og stóriðju
„mestu martröð nútímans" og
Gunnar Kristjánsson prestur og
heimspekingur hefur lýst umhverf-
ismálum sem „mikilvægustu um-
ræðu nútímans". Fjölmargir aðrir
— númir Islendingar til sjós og lands
deila áhyggjum af stóriðju, náttúni-
spjöllum, mengun og framtíð Is-
lands og íslendinga. Þeirra á meðal
er forseti lýðveldisins, Ólafur Ragn-
ar Grímsson.
Þingmeirihluti og ríkisstjóm Is-
lands með Davíð Oddsson forsætis-
ráðherra og Halldór Ásgrímsson ut-
anríkisráðherra í fararbroddi hefur
um langt skeið lagt ríka áherslu á
það að peningaöflin hafi frjálsar
hendur í stóriðju, orkunýtingu,
hugsanlegri málmvinnslu, vikur- og
gjallvinnslu og jafnvel í einka-
væðingu á náttúruperlum. Slagsíð-
an er mikil, stóriðju og athafna-
brölti í hag. Öryggisventlar til
* vemdar náttúm Islands svo sem
umhverfismat, opinber náttúru-
vernd og afskipti almennings era í
besta falli sýndarmennska. Stjórn-
völd hafa frítt spil og þegar hálend-
isframvörp verða samþykkt á
Alþingi þarf ekki að spyrja að
leikslokum. Fátt virðist geta
stöðvað framrás vondra verksmiðja
og komið í veg fyrir geigvænleg um-
hverfisslys sem era í uppsiglingu
nema að þjóðin rísi upp til varnar
náttúra lands síns. Ahyggjum al-
mennings af mengun, náttúraspjöll-
um og loftslagsbreytingum hefur
sama forysta vísað á bug sem
hræðsluáróðri og svartnættisragli,
sem runnið sé undan rifjum öfga-
•?fullra umhverfissinna og nú síðast
jafnaðarmanna!
Umhverfismál eru stjórnmál. Þau
eru kjarni stjórnmála um allan heim
og án nokkurs efa mikilvægustu
málefni nútímans. Þau snúast um
velferð og framtíð náttúru jarðar og
mannkyns og hafa nú á allra síðustu
árum orðið að álíka uppsveiflu í at-
vinnu- og nýsköpun og tölvuiðnað-
urinn. Á landinu okkar bláa era um-
hverfismál enn sem komið er horn-
reka meðal stjórnmálamanna, eink-
um ráðherra landsins, sem hafa
málað hana út í horn með einhæfni
’^og fordómum.
Varkárni er vonin okkar
Lítum yfir farinn veg til að átta
okkur á stefnu stjómvalda í um-
hverfismálum. Kannski er ofrausn
að tala um stefnu í því sambandi því
engin stefna var til fyrr en í lok
^íðasta árs í tengslum við Kyoto-
fundinn. En hafi hún
verið óljós hafa stjórn-
völd síðar lagt línur sín-
ar svo ekki er um að
villast hvert stefnir.
í ávörpum til þjóðar-
innar á síðustu áramót-
um höfðu bæði forsæt-
isráðherra og forseti ís-
lands umhverfismál að
meginþema í ræðum
sínum. Það var
nýlunda. Á meðan for-
seti Islands ræddi um
umhverfismál í víðasta
skilningi með heimssýn
alþjóðahyggjunnar og
langa framtíð íslands í
huga notaði forsætis-
ráðherra tækifærið til að gera lítið
úr umhverfisvanda og náttúrafræð-
um og tyllti sér þar á bekk með
stóriðjuhöldum, mestu náttúruböðl-
um nútímans, vonandi þó aðeins um
stundarsakir. Á nýárskvöld gerðist
sá einstæði atburður í frétta-
mennsku að ríkissjónvarpið rit-
skoðaði áramótaræðu forsetans.
Fréttalesari gat þess að ræðan
hefði snúist um áfengi og vímuvarn-
ir en sleppti umhverfismálunum
sem voru þungamiðja ávarpsins og
algjör andstæða við ræðu forsætis-
ráðherra. Það var í anda þeirrar
pólitísku fréttamennsku sem birst
hefur sem langtíma fréttasvelti um
umhverfismál, fræðslusvelti um
fjölfræðirannsóknir á kerfum
náttúrunnar, jarðsögu og áhyggjum
fræðimanna um framtíðina að óg-
leymdu Svæðisskipulagi á miðhá-
lendi Islands í þessum sterkasta
fjölmiðli landsins.
Ég saknaði ábyrgðar hjá forsæt-
isráðherra íslands og velvildar
gagnvart landinu og náttúrafari
sem þjóðin býr við. Eflaust hefur
hann kynnt sér í þaula rannsóknir á
fornveðurfari á Grænlandsjökli, á
Suðurskautslandinu og í sjávarseti.
Eflaust er hann prýðilega að sér um
efnafræði háloftanna og keðjuverk-
andi áhrif í náttúrunni. En hvers
vegna hann kaus þá að taka meira
mark á lítilsigldri grein úr
Economist, sem samin var fyrir þá
sem græða ennþá á umhverfis-
spjöllum og hafði það eitt markmið
að bera út óhróður um náttúru-
fræðirannsóknir, get ég ekki
svarað.
Hins vegar er það hárrétt hjá for-
sætisráðherra að vísindamenn vita
ekki nóg og skjátlast eins og stjóm-
málamönnum er gjamt. Sannleikur-
inn er sá að samfélag náttúravís-
indamanna er rétt að byrja að
skynja heildarsamhengið í vist- og
veðurkerfum jarðar. Þetta era lík-
lega flóknustu fræði sem manns-
hugurinn glímir við og tvímælalaust
þau mikilvægustu, vegna þess að
framtíð mannsins stendur og fellur
með sambúð hans við móður jörð.
Framtíð hans verður hvorki borgið
með alræði frjálshyggju né öreiga.
Báðar kreddurnar era álíka hættu-
legar. En nú þegar maðurinn er rétt
að byrja að átta sig á sögunni um
fiðrildið sem blakaði vængjum milli
skýjakljúfa Manhattanborgar og
olli að lokum fellibyl í Kína eins og
fjölfræðingar skálduðu til þess að
útskýra sívirkni náttúrunnar, þá
hamast menn við að ögra lofthjúpi
og vistkerfum jarðar. íslensk
stjórnvöld era þar engir eftirbátar
og láta þekkingu sína og skilning á
virkni náttúrannar sem vind um
eyru þjóta. Þau hafa einnig sagt
vatnafari á öllu íslandi stríð á hend-
ur með allri þeirri keðjuverkan sem
það hefur í för með sér og varúðar-
reglur era sniðgengnar gefíst
tækifæri til þess; Fljótsdalsvirkjun,
Búrfellslína...
Þegar forsætisráðherra gerði lítið
úr náttúravísindum, áhyggjum af
loftslagsbreytingum og taldi Kyoto-
sáttmálann óviðunandi fyrir Islend-
inga gerði hann lítið úr íslensku
þjóðinni og um leið sjálfum sér og
embætti sínu sem leggur honum á
herðar þær skyldur að hugsa ekki
síður til framtíðar heldur en
vandamála nútímans. Hann höfðaði
til peningahyggju og lífsþæginda,
talaði um hagvöxt en aldrei um
djúpstæð menningar- og tilfinninga-
tengsl þjóðarinnar við náttúru lands
síns. Ekki var orð um að vernda
náttúrugersemar hennar sem eru í
hættu. Hann hafði að engu gildi
náttúrunnar og vó þau á mæli-
kvarða kaupmáttar og hagvaxtar.
Afstaða Davíðs fosætisráðherra var
ófrumleg. Hún endurspeglaði
viðhorf margra stjórnmálamanna
fyrir heilum áratug - á meðan þeir
hvorki áttuðu sig á né vildu trúa al-
*
Islenska þjóðin stendur
frammi fyrir áleitnum
spurningum sem varða
sambúð við náttúru og
siðferði þjóðar, um-
hverfís- og atvinnumál,
skrifar Guðmundur
-------?---------------
Páll Olafsson, og þá
ekki síst hvort hún
virkilega ætlar að láta
stjórnmálamönnum
einum eftir að ráðstafa
fjöreggi sínu og frum-
burðarrétti.
vöra loftslagsbreytinga. Upplýstir
forystumenn flestra þjóða hafa
kveikt á perunni. Þann hóp átti for-
sætisráðherra íslands að fylla með
djörfung og dug landi sínu til sóma.
Ég leyfi mér að vitna í heimsku-
nna veðurfarsfræðinga og höfunda
nýlegrar bókar, „Atmosphere,
Climate, and Change" sem Sci-
entific American Library gaf út árið
1995. Thomas Gradel og Paul
Cratzen taka þannig til orða í laus-
legri þýðingu minni: „Tæknivætt
nútíma þjóðfélag hvetur okkur til að
halda að við höfum færnina til að
leysa öll okkar vandamál, ef til vill
meðtalin þau er varða loftslags-
breytingar. Auðveldasta leiðin til að
gera það, auðvitað, er að neita því í
fyrsta lagi að vandamálið sé til stað-
ar, eins og sumir hafa reynt að gera
með því að draga í efa hugmynda-
fræði og hugmyndir sem samfélag
vísindamanna hefur lagt til mál-
anna.“
Sá maður sem fólki í flestum
heimshlutum þykir bera höfuð og
herðar yfir stjórnmálamenn sam-
tímans er Míkhaíl Gorbatsjov en
hann hefur fyrir löngu fyllt þann
flokk náttúravemdara sem gerir
sér far um að vernda móður jörð og
þjóðir heims, fyrst með því að reyna
að stemma stigu við kjarnorku-
vopnakapphlaupinu og nú síðar sem
forseti Alþjóða græna krossins sem
fáir Islendingar hafa heyrt nefndan.
Græni krossinn var stofnaður til
hliðar við mannréttindasáttmála
Sameinuðu þjóðanna og er náttúru-
og mannvemdarsáttmáli samtak-
anna. í yfirlýsingu sem Gorbatsjov
undirritaði á öðram vettvangi fyrir
skömmu stendur meðal annars
þetta: „Loftslagsbreytingar af
manna völdum gætu orðið víð-
feðmasta umhverfisvandamál á
jörðinni á næstu öld ... Á meðan
nokkur óvissa ríkir um afleiðingar
er óviturlegt og jafnvel glæfralegt
að horfa fram hjá þessum sívaxandi
áhyggjum."
Milli draumsýnar og veru-
leikafirringar
Mikið vatn hefur runnið til sjávar
síðan forsætisráðherra hélt sína
dapurlegu áramótaræðu. Um þess-
ar mundir er helsti talsmaður ríkis-
stjórnarinnar í umhverfismálum
Halldór Ásgrímsson utanríkis-
ráðherra. Hann hefur með nokkrum
höfuðhreyfingum aflimað umhverf-
isráðuneyti og gert það að verkfæri
sínu og iðnaðarráðherra, Finns
Ingólfssonar. Fyrir hönd ríkis-
stjórnar Islands ráða þeir umhverf-
ismálum þjóðarinnar, að undan-
skildum brunavörnum og fenemal-
svefnlyfjadeildinni.
I ræðu sem utanríkisráðherra
hélt 7. maí sl. á aðalfundi VSÍ lýsti
hann stefnu og náttúrusýn ríkis-
stjórnar Davíðs Oddssonar. Hún er
vorboðinn ljúfi um loftslagspólitík
og skilning hennar á meðferð ís-
lendinga á landinu sínu. Hér er brot
úr ræðunni:
„Nýlegt dæmi um mál af þessu
tagi er samningaferlið um loftslags-
breytingar þar sem skarast m.a.
hreinir umhverfishagsmunir eða -
sjónarmið, framtíðarmöguleikar
okkar til nýtingar endurnýjanlegra
orkulinda landsins og möguleikar
okkar til að stunda nýjar og auknar
fiskveiðar.
Við getum því í reynd staðið
frammi lyrir því að geta ekki nýtt
fallvötn okkar og jafnvel ekki
fiskimið vegna þrýstings á alþjóða-
vettvangi í nafni umhverfisverndar.
Er það umhverfisvernd í augum
þjóðar sem á allt sitt undir endur-
nýjanlegum auðlindum og hefur í
ellefu hundrað ár lifað í betri sátt
við umhverfi sitt en flestar aðrar
þjóðir?"
Aðeins verður að doka við yfirlýs-
ingar utanríkisráðherra sem á ef til
vill drýgstan þátt í því að Island er
eina landið í Vestur-Evrópu sem
hefur ekki samþykkt að skrifa undir
Kyoto-bókunina til að sporna við
loftslagsbreytingum. Við fyllum
þann flokk sem leitar allra undan-
bragða til að menga lofthjúp jarðar
að vild. Utanríkisráðherra lýsir hins
vegar þjóð sem „hefur í ellefu hund-
ruð ár lifað í betri sátt við umhverfi
sitt en flestar aðrar þjóðir?“
í hvaða gamanleik erum við
stödd? Um hvaða þjóð er utanríkis-
ráðherra íslands að tala? Ekki á
hann við þjóðina mína sem elskar
sitt land og tengist því órofa bönd-
um en hefur farið verr með gróður-
hulu þess en dæmi er um í Evrópu -
á láglendi en ekki síður á afréttum
og hálendi? Ekki á Halldór við
þjóðina mína sem þeysti um landið
á skurðgröfum og ræsti fram vot-
lendi landsins af kappi en engri for-
sjá; styrkt af ríkisvaldinu til
náttúraspjallanna? Varla á hann við
þá þjóð sem nóbelsskáldið fjallar
um í tímamótaerindi sínu „Hernað-
urinn gegn landinu". Er hugsanlegt
að hann eigi við þingmenn þeirrar
þjóðar sem hleyptu mink inn í land-
ið til að glæða atvinnulíf í sveitum -
aftur og aftur - styrkt af ríkisvald-
inu? Varla á hann við laxeldisævin-
týraþjóðina mína sem er hugsan-
lega búin að ragla erfðum íslenska
laxastofnsins - dyggilega hvött til
þess af stjórnvöldum með auðfengn-
um peningum. Á hann við þjóð þess
ráðherra sem leyfði og hvatti til
fjöldadráps á selum fremur í krafti
fordóma en forsvaranlegra
Guðmundur Páll
Ólafsson
rannsókna - verðlaunað af hálfopin-
beram aðilum? Skyldi hann eiga við
þjóðina sem lét það afskiptalaust að
seladráparar skæru neðri skolt og
skaufa af selum en skildu hráefnin í
kjöti og skinnum eftir út um allar
fjörur? Gæti hann átt við þjóðina
þar sem ákveðnir aðilar ofsækja
konung fuglanna, hafórninn - og
eitra náttúrana með góðfúslegu eit-
urleyfi umhverfisráðherra? Varla á
hann við ríkisstjórn íslands sem
kýs stóriðju og virkjanir um allt há-
lendi íslands í stað þess að virkja
mannshuga og hendur og eiga
ríkidæmi í villtum víðernum. Varla
á hann við þá þjóð sem fórnar
náttúruperlum fyrir umhverfissóða
og því síður á hann við stjórnvöld
þeirrar þjóðar sem hafa þrengt svo
að opinberri náttúruvernd að hún er
ekki aðeins bitlaus gagnvart
stóriðju og slíkum náttúruböðlum;
hún er aukinheldur févana og allt að
því hornreka í umræðu um um-
hverfismál. Skyldi hann eiga við
þjóðina sem státar af hreinleika
náttúrannar á meðan opinbert
mengunareftirlit hennar er í molum
og á um þessar mundir ríkisstjórn
sem sækir í félagsskap mestu um-
hverfissóða heims til að fá stuðning
fyrir því að menga sem mest? Á
hann við forystu þeirrar þjóðar sem
fyrirlítur lýðræðislegt framlag
náttúravemdarsamtaka á meðan
þeir sem eyðileggja eldgíga, vikur-
lönd, fossa og gróðurlendur era
verðlaunaðir?
Öragglega er þetta yndislega,
málelska og sagnfróða þjóðin mín
sem er njörvuð við náttúru landsins
eins og barn við móðurbrjóst, en
hefur ekki lánast að fara vel með
landið. Stjómvöld eiga þar mesta
sök og enn sýna þau náttúru Is-
lands meiri fjandskap en fordæmi
era fyrir. Draumsýn nútíma
framsóknarmannsins er veru-
leikafirring og á allra síst við ís-
lensk stjómvöld. Ég vildi þó að hún
væri sönn.
Með orkuna að vopni gegn
náttúru og þjóð
Þótt íslensk þjóð sé elsk að land-
inu sínu nægir það ekki til að
vernda það og búa í sátt við náttúru
þess. Sambúðin hefur löngum borið
merki örbirgðar og umkomuleysis
en líka fákunnáttu. Löngum skorti
bæði þekkingu og yfirsýn. Náttúru-
rannsóknir hafa ávallt verið útund-
an þegar skipta á þjóðarkökunni til
þarfaverka og þær íyrst og fremst
fjármagnaðar til þess að gjörnýta
náttúrana en ekki til þess að læra á
hana, skilja hjartslátt hennar og lifa
með henni óspilltri. Þjóðinni hefur
aldrei auðnast að eiga svo menning-
arsinnaða ríkisstjórn. Nú á tímum
státar hún af ríkisforsjá sem hefur
boðist til að breyta vatnafari norð-
urhálendisins og eyða fjölmörgum
náttúrugersemum reisi hersveit
stóriðjunnar verksmiðjur á Norður-
og Austurlandi. Verksmiðjur sem
hafa verulega neikvæð áhrif á lofts-
lag, ímynd þjóðar og ef til vill bein-
an hernað gegn fiskveiðum Islend-
inga. Óhemju náttúruspjöll eru yfir-
vofandi og stórfelldur atvinnuskaði.
Risaálver á Reyðarfirði,
magnesíumverksmiðja á Reykja-
nesi og olíuhreinsunarstöð í
Skagafirði, sæstrengur til útlanda,
rústun fjalla og fjallgarða til að
vinna gull og fella það út með eitur-
sýrum eru martraðir nútímans sem
þjóðinni er boðið uppá.
í áðurnefndri ræðu spurði Hall-
dór Ásgrímsson: „Er það ekki um-
hverfisvemd í þágu alls mannkyns
að nýta endurnýjanlegar auðlindir
með skynsamlegum hætti og hætta
rányrkju og sóun auðlinda sem eyð-
ast og koma aldrei aftur?“
Nú er gott að grípa til áttavita.
Þarna mælir Halldór manna
heilastur, en margt býr í þokunni.
Líklega var það fyrst með svo-
kallaðri Brandtland-skýrslu sem
hugtakið „sjálfbær þróun" kom inn í
tungumálið. Sjálfbær þróun þýðir
einfaldlega að búa í sátt við um-
hverfi sitt og leyfa náttúrunni að
þróast með eðlilegum hætti. Með
því eina móti tryggir maðurinn sér
framtíð í fjölbreyttri og heilnæmri
náttúru. Hugtakið sjálfbær þróun
er ákveðin heimssýn til verndar