Morgunblaðið - 15.05.1999, Síða 52

. 52 LAUGARDAGUR 15. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
BJÖRN
BJARNASON
+ Björn Bjarnason
fæddist í Bol-
ungarvík 6. ágúst
1919. Hann lést á
Sjúkrahúsi Reylya-
víkur 4. maí síðast-
liðinn. Foreldrar
hans voru Bjarni Ei-
ríksson, kaupmaður
og útgerðarmaður,
og kona hans Hall-
dóra Benediktsdótt-
ir. Hann var elstur
fimm bræðra, nöfn
hinna eru: Halldór f.
1920, látinn; Bene-
dikt, f. 1925; Eirík-
ur, f. 1927; og Birgir. f. 1931.
Bjöm kvæntist eftirlifandi
eiginkonu sinni Erlu Geirsdótt-
ur, f. 14. október 1919, hinn 15.
september 1945. Börn þeirra
era: 1) Helga, f. 1947, maki Jó-
hann Örn Héðinsson. Börn
þeirra era Adda María, f. 1967,
og Björn Ingi, f. 1973. 2) Geir, f.
1949, maki Ann Mikkelsen. Syn-
ir þeirra eru Sigurgeir Björn, f.
1977, og Óli Páll, f.
1985. 3) Halldóra, f.
1959, maki Guð-
mundur Þórodds-
son. Börn þeirra eru
Kristín, f. 1993, og
Bjöm, f. 1995.
Björn varð stúd-
ent frá Menntaskól-
anum á Akureyri
1939. Cand. mag. í
eðlisfræði og stærð-
fræði með stjörnu-
fræði og efnafræði
sem aukagreinar
frá Kaupmanna-
hafnarháskóla 1945.
Björa var kennari við Mennta-
skólann á Akureyri, Mennta-
skólann í Reykjavík og Verk-
fræðideild Háskóla Islands.
Hann var skipaður rektor
Menntaskólans við Tjörnina
(síðar MS) 1970 og gegndi þeirri
stöðu þar til hann lét af störfum
1987.
Útför Björns fór fram í kyrr-
þey.
Þegar Björn Bjarnason braut-
skráðist í stærðfræði úr Hafnar-
- háskóla í ársbyrjun 1945 störfuðu
hér á landi þrír menn með stærð-
fræði sem aðalgrein á háskóla-
prófi. Ólafur Daníelsson, þá kom-
inn undir sjötugt, var sá braut-
ryðjandi, er aldarfjórðungi fyrr
hafði mótað stærðfræðideild
Menntaskólans, Sigurkarl Stef-
ánsson hafði kennt þar í hálfan
annan áratug og Leifur Asgeirs-
son var nokkru áður kominn suð-
ur til að kenna stærðfræði í nýrri
verkfræðideild Háskólans eftir
áratug sem skólastjóri á Laugum.
Hálfu öðru ári fyrr en Björn hafði
Guðmundur Amlaugsson lokið
prófi í Höfn en komst ekki heim,
dönsk þjóð var fjötrum bundin, og
kenndi hann þar.
Björn varð líka innlyksa að
prófi loknu og gerðist hann
reiknimeistari á dönsku landmæl-
ingastofnuninni það misseris-
skeið, sem stríðið geisaði enn.
Löngu fyrr, á seinni hluta átjándu
aldar, hafði íslenzkur reiknimeist-
ari, Stefán Björnsson, unnið í
landmælingadeild danska vísinda-
félagsins, en á nítjándu öld hafði
Björn Gunnlaugsson sameinað
hvort tveggja í starfi sínu hér á
landi, mælingarnar sjálfar og
reikningana, sem kort hans
byggðust á. Þessi vinna Björns
Bjamasonar varð til þess fjórtán
ámm eftir heimkomuna, að leitað
var til hans, er Landmælingar Is-
lands þurftu á reiknimeistara að
halda. Mikið var þar umleikis,
mælt var þéttriðið þríhyrninganet
suðvestanlands, og sat Bjöm
sumarlangt uppi í Sjómannaskóla
ásamt dönskum yfirmanni þess-
ara mælinga og tók við afrakstri
okkar mælingamannanna; hann
tottaði pípu sína í makindum inn-
an dyra en við blésum úr nös á
fjöllum uppi. Ekki vom reikning-
v ar vélrænir, heldur notaðar logra-
töflur í digrum doðröntum og
vom aukastafir býsna margir,
sem skrá þurfti. Þess var sérstak-
lega gætt, að enginn asi væri við
skriftir; misritun gat undið svo
upp á sig, að illskeytt væri að
vinda ofan af. Vel hafði gefizt í
Höfn, og þannig var þar unnið
enn, að allt væri skráð með penna
með gömlu lagi, fjöðurstafur var
þó aflagður, blekbytta á borði og
penna drepið í; með slíku ritfangi
varð engin fljótaskrift á verkinu.
Björn var borinn og barnfædd-
ur Bolvíkingur, en foreldrar hans,
þá nýlega fluttir vestur á firði,
vora austfirzkrar ættar og aust-
ur-skaftfellskrar. Kunnastur mað-
ur fyrmm, honum náskyldur, var
alnafni hans og ömmubróðir,
Björn Bjarnason frá Viðfirði; þótt
, hann yrði kunnur af riti sínu um
íþróttir fornmanna, átti hann ekki
þeirra hreysti og féll frá langt um
aldur fram. Bjarni Eiríksson
kaupmaður í Bolungarvík, faðir
Björns, var um skeið barnakenn-
ari á Djúpavogi. Á efstu árum sín-
um minntist séra Jakob Jónsson
þessa kennara síns; hann hefði
verið afburðamaður og „hann
lagði mikið upp úr góðum fram-
burði“. Þegar að því kom um
miðja öldina, að Björn færi að
kenna bræðrum mínum og svo
mér síðar, þá var það á mínum bæ
talið honum til gildis að vera
bróðursonur hennar Rósu Eiríks-
dóttur, en hún hafði sem ung-
lingsstúlka verið hjá afa mínum
og ömmu á Djúpavogi og þjónað
svo heimilinu og boðið af sér slík-
an þokka, að um hana vora alla tíð
bjartar minningar míns fólks.
Björn var Akureyrarstúdent og
var Trausti Einarsson aðalkenn-
ari hans í stærðfræði og eðlis-
fræði alla veturna í stærðfræði-
deild, hann sjálfur var þá nýbúinn
að koma henni á legg, en Birni
kenndi einnig Guðmundur Arn-
laugsson, sem gerði hlé á náminu
í Höfn. Björn var dúx stærðfræði-
deildar 1939 með yfirburðum. Til
að meta hvers virði einkunnir
Trausta voru má vitna í þau orð
Sigurðar skólameistara, að „hann
krafðist griðalaust mikils af
nemöndum sínum“. Og hann bætti
við: „Er það ekki sízt á þessum
eftirlætistímum og munaðardög-
um íslenzkrar æsku og íslenzkra
foreldra nauðsynlegt og hollt, að
heimta harða vinnu af ungum
námsmönnum og veita þeim eigi
góðar einkunnir né lofsamlega
vitnisburði, nema þeir hafi lagt á
sig harðvítuga vinnu, barizt
hraustlega í sinni fræða-víkingu.
Kunna og nemendur síðar meir
slíkt að meta, er þeir hafa þrosk-
azt og öðlazt lífsreynslu.“ Mat
Trausta á þessum nemanda beið
engan hnekki í náminu i Höfn,
síður en svo, einnig þar var Björn
brautskráður með fyrstu ágætis-
einkunn. Harald Bohr var þá
fremstur stærðfræðinga Dana og
hafði lengi verið og mótaði hann
stærðfræðistofnunina og sóttu all-
ir fyrirlestra hans. I seinni hluta
námsins var einn helzti kennari
Björns ungur atorkumaður og
lærisveinn Bohrs, Svend Bund-
gaard, og var mér kunnugt um
það, hversu miklar mætur hann
hafði á Birni. Til marks um það
er, að þegar Bundgaard var að
byggja upp stærðfræðistofnunina
í Arósum í lok sjötta áratugarins
bauð hann Birni þar til starfa um
nokkurt skeið. Var það íhugað í
fyllstu alvöru, en svo fór að hent-
ugleikar fjölskyldunnar leyfðu
ekki slíka utanför.
Björn hélt heim jafnskjótt og
færi gafst og varð þá aðal-stærð-
MINNINGAR
fræðikennari í Menntaskólanum á
Akureyri, tók við af Trausta, sem
þaðan hafði horfið ári fyrr til
starfa í verkfræðideild; raunar at-
vikaðist svo, að Björn komst ekki
norður þegar hinn fyrsta vetur.
Við sinn gamla skóla kenndi hann
tvo vetur, en lengri varð dvölin
ekki, og þótti að honum mikil eft-
irsjá, sagði nýr skólameistari,
Þórarinn Björnsson, um leið og
hann lýsti þeirri brottfarará-
stæðu, sem ekki varð við ráðið:
„Er röm sú taug, er til Reykjavík-
ur dregur.“
I tvo áratugi bára þeir uppi
stærðfræði- og eðlisfræðikennslu
í Menntaskólanum í Reykjavík,
Sigurkarl Stefánsson, Guðmund-
ur Arnlaugsson og Björn. Sam-
hliða kenndu þeir stærðfræði í
verkfræðideild, en Leifur Ás-
geirsson var þar eini stærðfræði-
kennarinn í fullu starfi. Ondvegis-
kennarar voru þeir en ólíkir.
Kennslu Björns naut ég tvo vetur,
eðlisfræði kenndi hann okkur í
fimmta bekk og stærðfræði í
sjötta og mátum við hann mikils,
einkum þótti mér hann njóta sín
vel í stærðfræðikennslunni; rösk-
leg var framganga hans, loðmullu
leið hann enga, hvatti til verka og
brýndi menn til að takast á við hin
erfiðustu verkefni.
Þegar Björn stóð á fímmtugu
varð sú breyting, að hann víxlaði
á aðalstarfi og aukastarfi og gerð-
ist dósent að fullu í verkfræði- og
raunvísindadeild. Á þeim mikla
umbrotatíma í starfi deildarinnar,
er henni var skipt í skorir eftir
fræðasviðum og drög vora lögð að
því, að ný kennsla yrði tekin upp
til lokaprófs í verkfræði og til
B.S.-prófs í raunvísindum, var
hann fyrsti formaður stærð-
fræðiskorar veturinn 1969-70. En
á öðrum vettvangi voru líka um-
brot, því að efnt var til nýs
menntaskóla í Reykjavík nokkru
eftir að Guðmundur Arnlaugsson
hafði komið sínum á fót. Mennta-
skólinn við Tjörnina naut ekki
sömu rausnar og sá skóli, en
Björn varð rektor hans í byrjun,
var skipaður árið 1970, og hlaut
hann þá skjótt að láta að fullu af
kennslu sinni í Háskólanum.
Á skólaárum átti ég við Björn
meiri samskipti utan skóla en
aðra kennara, því að eftir prófin
úr fimmta bekk vorið 1959 hitt-
umst við í breyttum hlutverkum,
þar sem ég, ásamt öðrum, lagði
honum til mælingar að reikna úr.
Tókust á þessum árum slík kynni,
að ekki bar skugga á síðan. Strjál-
uðust samskipti að vísu með áran-
um og urðu minni en skyldi. Þeg-
ar að því kom á sínum tíma, að ég
ákvæði, hvert halda skyldi til há-
skólanáms, beindist athygli skjótt
að Árósum. En Björn gætti þess,
að ég gæti ekki borið hann fyrir
því, að einmitt þangað skyldi leit-
að. Nei, gamli Hafnarstúdentinn
orðaði það svo, að ef hann væri í
sporum nýstúdents á leið í stærð-
fræðinám, þá mundi hann ekki
fara til Hafnar, heldur velja milli
Lundar og Árósa, og þá mundi
hann velja Lund, því að þaðan
væri skemmra til Hafnar! Og svo
hló hann sínum hvella hlátri.
Að leiðarlokum eru samskipti
þökkuð og ánægjuleg kynni, sam-
skipti, sem leiddu einnig til kynna
innan veggja heimilisins, þar sem
börn uxu úr grasi og voru fyrr en
varði engin börn lengur. Af yngri
dótturinni höfðum við bekkjar-
systkinin skjótar spurnir, því að
eina fjarvist föður hennar alla
okkar tíð var einmitt, er hann
fékk að líta hana augum fyrsta
sinni; að vísu hugsuðum við þá
meira um óvænta fríið, sem við
fengum. Samúðarkveðjur era
sendar öllum þeim, er Birni
Bjarnasyni stóðu hið næsta.
Jón Ragnar Stefánsson.
Á sjöunda áratug þessarar ald-
ar hófst hér á landi menntunar-
sprenging, sem ekki sér enn fyrir
endann á. Á þeim tíma lýsti hún
sér einkum í stóraukinni ásókn
ungmenna í nám til stúdentsprófs.
Skólar þeir sem fyrir voru
sprengdu af sér nemenda- og um-
sækjendafjöldann og stofna þurfti
nýja skóla, mennta- og fjölbrauta-
skóla, hvern af öðrum, oft án mik-
ils undirbúnings yfirvalda.
Menntaskólinn við Tjörnina (nú
Menntaskólinn við Sund) var einn
þessara skóla. Hann var stofnað-
ur síðsumars árið 1969 og fyrstu
nemendurnir hófu þar nám þá um
haustið í umsjá Menntaskólans í
Reykjavík. Skólanum var í upp-
hafi búinn staður í gamla Miðbæj-
arskólanum, sem lagður var niður
sem slíkur. Sumarið 1970 var
Björn Bjarnason ráðinn rektor
hins nýja skóla. Jafnframt var
fyrsti kennarahópurinn ráðinn að
skólanum, sem með þessu varð al-
gerlega sjálfstæð stofnun. Björn
stóð um þessar mundir á
nokkram tímamótum í lífi sínu.
Hann hafði starfað sem mennta-
skólakennari í tæpan aldarfjórð-
ung, en jafnframt verið um árabil
stundakennari í stærðfræði við
Háskóla íslands. Skólaárið 1969-
1970 gegndi Björn stöðu dósents í
stærðfræði við háskólann og átti
kost á fastráðningu í það embætti.
Sú ákvörðun hans að sækja um
embætti rektors í hinum nýja
Menntaskóla við Tjörnina mark-
aði þvl þáttaskil á starfsævi hans,
en hitt er ekki minna um vert, að
þessi ákvörðun varð hinni ungu
menntastofnun einstaklega
happadrjúg. Björn var einkar vel í
stakk búinn til að takast á við hið
nýja viðfangsefni. Hann hafði á
sínum tíma lokið prófi í stærð-
fræði og raungreinum frá Hafnar-
háskóla og átti að baki farsælan
kennsluferil á tveimur skólastig-
um. En það var ekki bara að
Björn væri vel heima í þeim fræð-
um, sem hann hafði numið í há-
skóla, heldur var hann með sanni
gagnmenntaður maður, víðsýnn,
hleypidómalaus og frjálshuga,
jafnt í skólamálum sem í lífsvið-
horfum almennt, sannur húman-
isti. Undirritaður átti því láni að
fagna að vera í þeim hópi, sem hóf
störf með Birni í Menntaskólan-
um við Tjörnina 1970, þá nýslopp-
inn frá prófborðinu. Vorum við
nánir samstarfsmenn upp frá því
og allt þar til hann lét af starfi
rektors 1987. Stjórnunarstíll
Björns var sérstakur og persónu-
legur. Hvers konar valdsmennska
var andstæð skapferli hans og
þjónkun við ítrustu formkröfur
stríddi gegn upplagi hans og eðli.
Björn var heldur ekki maður
hinna stóra orða eða háværu yfir-
lýsinga og hvers konar sýndar- og
auglýsingamennska var eitur í
hans beinum. Styrkur hans sem
stjórnanda fólst í hæfileika hans
til að virkja aðra til dáða og veita
leiðsögn og hvatningu. Þannig
tókst honum að skapa samstillta
liðsheild úr starfsmönnum skól-
ans á mótunarárum hans. Fram-
tíðarsýn Björns fyrir skólans
hönd var sú, að hann mætti þróast
í samræmi við kröfur tímans og
þarfir þjóðfélagsins, og hann gæti
á hverjum tíma veitt nemendum
sínum trausta, almenna menntun
og haldgóðan undirbúning undir
frekara nám. Það merkti að menn
skyldu hvorki láta íhaldssemi né
fastheldni á fornar hefðir verða
sér fjötur um fót né heldur láta
hvatvíslegar breytingar breyting-
anna vegna leiða sig afvega. Þró-
un skólans á mótunaráram hans
staðfestir þetta: Hann hélt áfram
að vera bekkjaskóli, en náms-
brautum til stúdentsprófs fjölgaði
um helming. Jafnframt lagði skól-
inn meiri áherslu en aðrir bók-
námsskólar á að gefa nemendum
sínum kost á námi í verklegum
valgreinum. Björn var einstaklega
ljúfur maður í persónulegri við-
kynningu. Hann var glaðsinna að
eðlisfari og frá honum stafaði sér-
stakri hlýju. Þetta skynjuðu allir,
sem áttu við hann daglegt sam-
neyti á vinnustað, jafnt nemend-
ur, kennarar sem annað starfsfólk
skólans. Það var gaman að eiga
næðisstund með Birni á skrifstofu
hans mitt í önn dagsins. Þá tróð
hann sér gjarnan í pípu og tottaði
hana meðan spjallað var um
heima og geima: málefni líðandi
stundar, námsárin í Dnmörku
undir hernámsoki Þjóðverja, nám
hans í Menntaskólanum á Akur-
eyri og bernskuslóðirnar vestur í
Bolungavík. Þá var Björn ekki
síður höfðingi heim að sækja og
naut í því sem öðru fulltingis eig-
inkonu sinnar, Erlu Geirsdóttur,
sem flestum betur kann að taka á
móti gestum. Björn lét af embætti
rektors Menntaskólans við Sund
sumarið 1987. Hann varð fyrir
þungu veikindaáfalli árið 1985 og
var frá störfum um alllangt skeið
af þeim sökum. Hann kom aftur
til starfa að fengnum bata vorið
1986 og lauk embættisferli sínum
með fullri reisn. Starfsferill
Björns sem rektors var farsæll,
og hann hvarf af vettvangi sáttur
við sinn hlut utan í einni grein. Á
upphafsárum Menntaskólans við
Tjörnina var ákveðið að reisa ný-
byggingu fyrir skólann, og var
Björn einkar áhugasamur um
framgang þess máls. Stjórnvöld
lögðu síðar þau áform á hilluna.
Sú ákvörðun olli Birni miklum
vonbrigðum, enda gekk hún gegn
framtíðarhagsmunum og þörfum
skólans, eins og tíminn hefur leitt
í ljós. Skólaþegnar Menntaskól-
ans við Sund fyrr og nú eiga Birni
Bjarnasyni margt að þakka og
þeir minnast hans af hlýhug og
virðingu. Sjálfur hlýt ég að þakka
langt og náið samstarf, sem aldrei
bar skugga á. Fordæmi hans var
mér líka mikill styrkur, er ég tók
við starfi rektors eftir hann. Eg
votta eiginkonu Björns, börnum
þeirra hjóna, barnabörnum og
öðrum vandamönnum hluttekn-
ingu mína.
Signrður Ragnarsson.
Björn Bjarnason, mágur minn,
lést 4. maí eftir erfið veikindi, sem
hann bar af æðruleysi og tók með
jafnaðargeði eins og honum var
eiginlegt.
Kynni okkar Björns era orðin
löng. Hann og Erla kona hans,
systir mín, komu heim til Islands
frá Danmörku með Esjunni í júlí
1945. Höfðu þau þá bæði lokið há-
skólanámi. Hér heima tók hann til
starfa við stærðfræðikennslu og
síðar skólameistarastörf við
menntaskóla. Þetta var það sem
sneri að heiminum.
Eg kynntist heimilisföðurnum
Birni sem flest virtist til lista lagt.
Hann var handlaginn með af-
brigðum, hvort heldur var elda-
mennska, byggingarvinna, garð-
rækt og síðast en ekki síst bók-
band. Það sem eftir hann liggur á
því sviði gerist ekki vandaðra eða
smekklegra. Eg hitti Björn á
hverjum degi um langt árabil og
meðan hann enn var á ferli nú í
vor sat hann stund og stund við
borðið sitt og skóf skinn. Eitt af
þessum skiptum sagði hann við
mig: „Svona líður mér best.“ Það
var lærdómsríkt að kynnast jafn-
aðargeði hans en hann kunni vel
að meta glaðar og góðar stundir.
Bestu stundir hans voru þó ávallt
þær sem hann átti með konu sinni
og börnum og fjölskyldum þeirra.
Hann hafði áhuga á ættfræði og
var fróður og glöggur á því sviði
og veit ég að til er í fórum hans,
handskrifað af listamanninum
Birni Bjarnasyni, ættartala hans
eftirkomendum til handa.
Björn og faðir okkar Erlu, Geir
Pálsson trésmiður, og bræður
okkar byggðu í sameiningu um
miðjan sjötta áratuginn hús það
sem fjölskyldan býr í. Hér í hús-
inu bjuggu fjölskylda Björns og
foreldrar og systkini Erlu. Mikill
samgangur hefur ætíð verið milli
heimilanna og hjálpsemi ríkt á
báða bóga. Það er orðið æði fá-
mennt í fjölskylduhúsinu og hafði
Björn áhyggjur undir lokin af því
að við systur værum tvær einar.