Morgunblaðið - 10.12.2006, Síða 38

við manninn mælt
38 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að fyrsta sem verður fyrir manni
þegar gengið er inn í íbúð Guð-
bergs Bergssonar rithöfundar við
Skúlagötu er stórkostlegt útsýni
yfir fjöll og flóa. Guðbergur stend-
ur við gluggann og verður að orði:
– Þetta er fyrir þann sem bíður eftir dauð-
anum; hann situr við gluggann og dauðinn
kemur yfir hafið og þrífur hann með sér.
Þannig er Guðbergur – þegar hann talar er
það skáldskapur. Og annað þvíumlíkt, eins og
hann kemst gjarnan að orði.
Guðbergur er maður einfaldleikans, í hvítum
stuttermabol og ljósum buxum, veggirnir hvítir
með fáeinum abstrakt myndum og ein bóka-
hilla. Svo eru bækur í lokuðu herbergi. Þar
vinnur Guðbergur og vel má ímynda sér að
blöðin séu á víð og dreif, drög að næstu sögu.
Þannig lýsir hann að minnsta kosti því hvernig
umhorfs var í herbergi sem hann leigði í risinu
á Birkimel 6a þegar hann skrifaði Tómas Jóns-
son metsölubók sem kom út árið 1966. Það var
svo lágt til lofts að hann varð að opna loftglugg-
ann til að geta staðið uppréttur.
En Guðbergur hefur aldrei látið sér nægja
útsýnið yfir húsþökin heldur ferðast reglulega
út fyrir landsteinana.
– Það má kannski segja að ég hafi verið með
hálfan fótinn á Spáni; ég hef aldrei verið þar
heilt ár, þó að ég hafi verið þar oft á ári. Ég
held reglulega til þar og í Portúgal og vinn að
þýðingum og öðru þvíumlíku. Það er nauðsyn-
legt fyrir mig að halda þessum tengslum og
gott að fara í gegnum Evrópu, þá veit ég hvað
er að gerast í málaralist, tónlist og leikhúsum.
Annaðhvort flýg ég beint til Parísar eða til
London og þá fer ég alltaf í National Gallery að
heilsa upp á sama málverk eftir Piero della
Francesca.
– Hvaða málverk er það?
– Það er af skírn Jesú og er merkilegt fyrir
það að þar eru menn ekki bara málaðir að
framan, heldur líka á hlið, og með því var brotið
ríkjandi lögmál, – svo eru litirnir fallegir.
– Ertu trúaður?
– Nei, svarar Guðbergur afdráttarlaust. En
ég ólst upp í lúterskri trú, lærði alla sálma og
hlusta yfirleitt á þá í útvarpinu á kvöldin og
klukkan 7 á morgnana fer prestur með morg-
unvers. Það situr í mér hjátrú og ég slekk aldr-
ei. Ég man að í æsku átti maður að fara út
snemma, heilsa morgninum og fá á sig svala frá
Guði og sjónum; það var ósköp þægilegt.
Guðbergur reið á vaðið á sínum tíma með
skáldsögu á Netinu og varð hún efniviður í
Hryllilega sögu, sem hann sendir frá sér fyrir
jólin. Hann var því fljótur að tileinka sér þenn-
an nýja miðil.
– Ég held að það stafi af því að ég er sífellt á
hreyfingu um menningarsvæði Evrópu. Að því
leyti er ég eins og evrópskir listamenn en ekki
íslenskir. Ég hef aldrei fjötrast af neinu. Þó að
ég hafi verið á Spáni hef ég aldrei njörvast nið-
ur af spænskri menningu eða dásamað hana,
ekki frekar en franskri eða portúgalskri. Ef
maður er á sífelldri hreyfingu sér maður
margt.
Svo er gott við tölvur að geta lesið ítölsk dag-
blöð, katalónsk, spænsk, og portúgölsk. Ég les
dagblöðin á Netinu þegar ég vakna og fylgist
vel með – það auðgar mann. Þá gerir maður sér
líka grein fyrir því hvað maður er lítill; það
skiptir afar miklu máli – að vita hvað maður er
lítill.
– Heldurðu að þú hafir náð til nýrra lesenda
með skáldsögu á Netinu?
– Ég hugsa aldrei um að ná til eða komast í
tengsl í við lesendur. Maður á ekki að standa
vörð um sig heldur fara út í óvissuna og svo
verður bara allt í lagi. Ég hugsa nánast aldrei
um fortíðina heldur reyni að horfa fram á við, ef
það er þá hægt. Rithöfundar í íslensku sam-
félagi hugsa mikið um viðhorf annarra og eru
viðkvæmir fyrir sér og sínu. Þannig er það yf-
irleitt í litlum samfélögum. Og ef listamenn
sýna öðrum verk sín jaðrar við að þeir verði of-
sóknarbrjálaðir: „Hvað skyldu þeir segja um
málverk mitt, bókina mína, ljóðin mín?“ Eitt-
hvað þvíumlíkt. En fólk segir eitt í dag og ann-
að á morgun og það er ómögulegt að henda
reiður á því – sem mér finnst ósköp eðlilegt.
– Þú tekur ekki gagnrýni inn á þig?
– Nei.
– En þú hlýtur að vinna með hana?
– Nei, það geri ég ekki. Mér fannst verst
þegar ég byrjaði að ég hafði engan til að leita
til. Svo fór ég til útlanda, þar sem enginn gat
skilið mig vegna tungumálsins, og þá var ekki
um neitt annað að ræða en að standa einn, þó
að maður standi auðvitað aldrei einn – maður
stendur með sínum vilja og þekkingu.
– Af hverju hafðirðu engan til að leita til?
– Ég þurfti að vinna fyrir mér og lifði aldrei
neinu kaffihúsalífi, neinu bóhemlífi, neinu fyll-
iríslífi, og hafði aldrei neina hirð í kringum mig.
Ég leitaði ekki eftir stuðningsmönnum eða
hékk innan um gagnrýnendur. Í SÚM voru
menn með gagnrýnendur á heilanum, fannst
þeir eiga að fá viðurkenningu, og ég spurði: „Af
hverju viljið þið fá viðurkenningu frá þeim sem
þið fyrirlítið; þeim sem ekkert vita um list frá
ykkar sjónarhorni?“
Þeir urðu snarvitlausir ef Valtýr Pétursson
sagði eitthvað um þá í Morgunblaðinu eða
Bragi [Ásgeirsson], sem er eiginlega eini gagn-
rýnandinn á sviði málaralistar hér á landi. Við
Magnús Tómasson settum upp nokkrar sýn-
ingar í SÚM, þar á meðal með hollenskum mál-
ara, Holstein. Sýningarnar stóðu í hálfan mán-
uð og það kom eiginlega enginn. Holstein sýndi
grafíkmyndir af hænum og fleira í þeim dúr og
hafði málað ofan í eina grafíkmynd með gulum
lit. Þá skrifaði Bragi að ekki mætti mála ofan í
grafíkmyndir, sem var nú svolítið undarlegt
viðhorf, segir Guðbergur og hlær innilega.
„En mér fannst sniðugt að hann skyldi bara
segja að maður málaði ekki ofan í grafíkmynd!
Þeir urðu snarvitlausir, sögðu að hann hefði
ekkert vit á þessu, en mér fannst hann segja
eitthvað sem enginn hafði sagt áður. Ef til vill
hafði Holstein gert nokkuð sem enginn hafði
gert áður? En hvað heldurðu að gerist? Það
rennir leigubíll upp að SÚM, bílstjórinn vippar
sér út og kaupir myndina; þetta var eina mynd-
in sem seldist á þessum sýningum. Þannig að
Bragi gerði mikið góðverk með þessari asna-
legu gagnrýni frá sjónarhóli Súmara.
– Af hverju fórst þú að skrifa?
– Ég veit það ekki. Það var ekki bara ég sem
lagði listina fyrir mig heldur líka Vilhjálmur
bróðir minn, myndlistarmaður, sem er fimm
árum yngri. Þegar hann var í menntaskóla
skrifaði ég oft sögur sem hann birti undir sínu
nafni og hann teiknaði myndir sem ég birti í
skólablöðum. Jóhann Briem, sem kenndi
myndlist í Kennaraskólanum, var ánægður
með mína myndlist, sem var eiginlega frá Vil-
hjálmi bróður. En hinsvegar bætti ég stundum
við frá sjálfum mér. Á einni mynd færði ég til
löpp á manni og hann sagði að það væri galli á
annars góðri teikningu.
– Gerðuð þið þetta að gamni ykkar?
– Já, þetta er leikur listamanna. Mér liggur
við að segja að Vilhjálmur sé eini maðurinn hér
á landi sem ég get talað við um myndlist. Við
ræðum til dæmis hvar og á hvaða safni tiltekin
mynd eftir Goya er og hvort hún er 20 eða 40
cm. Aðrir eru yfirleitt fastir í nútímalist og ein-
hverju sem kallað er hugmyndalist, sem er svo
sem allt í lagi. En maður stendur ekki kirkju-
lega vörð um stefnu í listum!
– Geturðu lýst venjulegum vinnudegi?
– Ég vakna hálfsex á morgnana og svo hugsa
ég. Svo hlusta ég á fréttir klukkan sex og svo
hugsa ég. Svo hlusta ég á veðurfréttir kortér
fyrir sjö. Það er yfirleitt sami maður sem flytur
fréttirnar, nema stundum er það kona og hún
er kölluð Jenný. Ég man þegar ég kom til
Reykjavíkur að lítil stúlka var þar sem ég borð-
aði á Barónsstígnum; hún hét Jenný og var allt-
af á leið í „ísabúðina“, þar sem seldur var Mjúk-
ís, og ég ímynda mér að hún hafi farið að lesa
veðurfréttirnar – að flytja fréttir af snjóalögum
og kulda.
Á meðan Guðbergur talar teiknar hann
myndir með höndunum, mótar veruleikann
eins og leir, eða er það skáldskapur? Og bægir
frá greinum á göngu um skóg orðanna.
– Síðan fer ég að vinna. Áður vann ég allan
liðlangan daginn og fram á nótt. En maður
verður að hafa góða heilsu til þess; þetta er
mikið líkamlegt álag.
– Hvernig þá?
– Þú getur rétt ímyndað þér Don Kíkóta, ég
þýddi söguna og handskrifaði, síðan vélritaði
ég allt, þýddi á ný og leiðrétti, og vélritaði aft-
ur. Þetta var gífurlega mikil líkamleg vinna.
– Og vökurnar hafa tekið á?
– Já, og svo er hugurinn líka starfandi á með-
an maður sefur, hugsar og leiðréttir, þannig að
rithöfundur er að allan sólarhringinn. Ég hef
raunar alltaf unnið mikið. Þegar ég skrifaði
Tómas Jónsson vann ég sem næturvörður á
Hótel Borg frá miðnætti til átta á morgnana,
svo skrifaði ég, fór að sofa og hélt áfram að
skrifa þegar ég vaknaði. Pétur á Borginni var
svo elskulegur að leyfa mér að borða þar
ókeypis. Ég fékk líka nesti af því að ég vann á
næturvakt og fór með það heim. Þetta var erf-
iðisvinna; allar flugvélar fóru á sama tíma og
það þurfti að útbúa og færa gestum morg-
unverð, bera töskur og taka við greiðslum. Svo
voru fullir menn að hringja og fullir menn á
hótelinu og það varð að róa gestina. Ég skrifaði
mína fyrstu bók meðfram vaktavinnu á Kleppi
og þar varð ég líka að koma fólki í ró til að geta
unnið.
– Var það innblástur fyrir skrifin?
– Ég get ekki sagt það. Þó var ég fyrstur hér
á landi til að skrifa um geðsjúklinga sem þótti
hneykslanlegt á þeim tíma, enda ekki um þá
talað. Ég lærði mikið af lífinu á Kleppi – þar sér
maður manninn í frumgerð sinni. Þá voru þetta
opnar deildir, 30 sjúklingar á deild, sem skipt
var í rólegar, órólegar og lokaðar, og ég vann á
þeim öllum. Stundum voru menn svo illa farnir
að þeir voru látnir vera naktir í herbergjum.
Þegar maður sér manninn í nekt sinni við slíkar
aðstæður losnar maður við alla fordóma. Þarna
sást hvað maðurinn er gífurlega margbrotinn,
jafnvel þó að hann sé geðveikur sem kallað er,
því geðveikin er ekki einsleit. Þá voru ekki til
lyf við neinu og bara gefið róandi. Það kom fyr-
ir að afbrotamenn voru sendir á Klepp og jafn-
vel gamalmenni á Grund, eins og einn maður
sem vildi fá kaffi og mátti ekki fá kaffi, svo
hann var bara sendur á Klepp.
Það tókst ágætur kunningsskapur með Guð-
bergi og Ólafi Friðrikssyni stjórnmálamanni
sem var á Kleppi á þessum tíma.
– Það var merkilegt hvernig hann var eðli-
legur framan af degi og smám saman rann á
hann óraunveruleiki eða ranghugmyndir. Það
eina sem hann hélt sig áfram við var að vera af-
skiptasamur og við ræddum hvort hans stjórn-
málaáhugi væri bara hrein afskiptasemi, segir
Guðbergur brosandi.
– Hann vildi kenna mér að skrifa glæpasögur
og hafði skrifað nokkrar sem ekki féllu í kram-
ið. Svo rann á hann óráð og þá vildi hann sópa
og hreinsa til og við ræddum hvort þetta væri
sama árátta hjá honum og að vilja hreinsa til og
sópa í samfélaginu, hvort þetta byggi í undir-
meðvitundinni. Svo leyfði ég honum að sópa.
Einn maður á deildinni hafði þá tilhneigingu
að bíta fólk, svo læknarnir rifu allar framtenn-
urnar úr honum, sem var hrein flónska, því
þegar hann beit voru augntennur eftir en engar
framtennur og það reif miklu meira. Ég komst
að raun um að hægt er að umgangast alla menn
án þess að lenda í vandræðum með því að vera
þolinmóður, koma fram við þá eins og börn og
vera barn sjálfur. Það gagnaðist mér líka vel á
Hótel Borg; ég fór alltaf á frumbernskustig.
En þegar umræddur maður ætlaði í vinnuna,
Bergiðjan var það kallað, var Ólafur að sópa
ímyndað rusl á gólfinu og segir: „Farðu ekki yf-
ir ruslið sem ég er að sópa!“ Þá snýr maðurinn
sér við og greiðir Ólafi þetta rokna högg, svo
hann fellur í gólfið. Til þess að vandræðin yrðu
ekki meiri hleypti ég þessum sjúka manni út og
stumraði yfir Ólafi. Þegar ég hafði lagt kalda
bakstra á höfuðið á honum reis hann upp end-
urnærður og hélt áfram að sópa, án þess að
muna eftir kjaftshögginu. Þá sagði ég við hann
að þó að ég yrði rithöfundur myndi ég aldrei
reyna að hreinsa til í samfélaginu og honum
leist vel á það.
Einu sinni lagði ég til við Ólaf að hann fengi
tiltekið herbergi til að vinna í. Þá sagði hann:
„Svo þú ert á vegum KGB!“ Ég spurði: „Hvers
vegna heldurðu það?“ Hann svaraði: „Þaðan
eru dyr sem liggja að útgöngunni og þá koma
þeir frá KGB og reyna að drepa mig vegna þess
að ég er eini maðurinn á Íslandi sem kynntist
Lenín og þeir halda að ég búi yfir vissri þekk-
ingu.“ Ólafur vissi nefnilega um hrörnun Len-
íns, sem kom ekki fram fyrr en löngu seinna,
segir Guðbergur íbygginn.
– Hann vissi margt úr stjórnmálaheiminum
og um lífið yfirleitt. Og á kvöldin bað hann mig
um að fara fram í eldhús, opna lúguna og fylgj-
ast með sér þangað til hann sofnaði. Þannig að
enginn kæmist að honum, hvorki KGB né illir
andar. Svo þegar hann væri sofnaður væri
hann í sínum friði. Þessi samleikur umönnunar
og sjúkra lyga fannst mér svo merkilegur að
engin skáldsaga hefur verið skrifuð jafn vel. En
maður segir ekki frá því fyrr en löngu seinna,
heldur ýmsu leyndu þangað til maður er kom-
inn á vissan aldur – þá missir maður dóm-
greindina!
Ég fór alltaf á frumbernskustig
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Pétur Blöndal
ræðir við
GUÐBERG BERGSSON
Á Kleppi „Einn maður vildi fá kaffi og mátti ekki fá kaffi, svo hann var bara sendur á Klepp.“