Morgunblaðið - 04.02.2007, Blaðsíða 32

ferðasaga
32 SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
S
em barn skoðaði ég bækur
með vatnslitamyndum af
indíánum við ýmsa iðju.
Textinn við myndirnar
var einfaldur og sagði mér
aðeins að Hopi-indíáni væri á leið í
stríð eða Apache-kona malaði korn
við tjald sitt. Vatnslitahetjur mínar
gengu ekki í gallabuxum eins og
pabbi minn. Tuttugu árum síðar var
ég staddur meðal afkomenda fyrrum
hetja minna. Á verndarsvæðum Ute-
þjóðflokksins í White Mesa í Utah og
Jemez í Nýju Mexíkó kynntist ég
fólkinu sem erfði sögur forfeðra sinna
ásamt því hlutskipti sem fylgdi komu
landnema frá Evrópu. Ein helstu
tímamót í sögu frumbyggja Norður-
Ameríku, ranglega nefndir indíánar,
er koma spænskra landnema frá Suð-
ur-Ameríku á 16. öld. Fyrir þá tíð
höfðu ólíkir þjóðflokkar frumbyggja
lifað á stórum svæðum álfunnar án
vitneskju um tilveru þeirra sem brátt
myndu ógna lífi þeirra og lífsháttum.
Virðing og skilningur var undan-
tekning í samskiptum landnema og
frumbyggja og einkenndist baráttan
um landrými af ofbeldi og svikum. Að
lokum var meirihluti landsvæðis
ásamt valdi til mótunar þessa nýja
heims í höndum landnema. Eftir
stóðu þjóðflokkar sem höfðu að eilífu
glatað sínum gamla heimi og var neit-
að um þátttöku í hinum nýja.
Snjóhús og eitursnákar
Ég var staddur á White Mesa
verndarsvæðinu í Utah á leið í hús
eldri borgara þar sem ég átti að ljós-
mynda meðan á viðtölum stæði. Efni
viðtalanna var körfuvefnaður og sú
reynsla og hefðir sem aldraðar konur
ættbálksins ásamt einum karlmanni
höfðu frá að segja. Viðtölin voru hluti
af sýningu sem sett yrði upp í Suður-
Ute-safninu. Innandyra sátu afkom-
endur fyrrum vatnslitahetja minna,
töluðu saman og virtu okkur fyrir sér.
Á veggspjöldum voru prentuð helstu
vandamál sem steðja að samfélagi
þeirra. Alkóhólismi, spilafíkn, áunnin
sykursýki og ofþyngd, kynsjúkdómar
og krabbamein herja á íbúa hér líkt
og í flestum vestrænum samfélögum
nema hvað að á verndarsvæðunum er
ástandið oft verra. Textinn á sumum
spjöldunum höfðaði áberandi til þjóð-
ernisstolts. Auk þess að hafa heyrt
um háa tíðni sykursýki á verndar-
svæðum kom ég fljótt auga á þá of-
þyngd sem henni fylgir meðal ungra
jafnt sem aldraða. Vatnslitaðar hug-
myndir mínar mættu raunveruleik-
anum. Athygli mín færðist fljótt til
kvennanna sem hófu að spyrja mig
um heimkynni mín og allan ísinn. Ég
spurði þær um eitursnákana sem lifa
allt í kringum heimkynni þeirra og
hvernig sú sambúð gengi. Þær hristu
höfuðið í viðbjóði á þeim fjanda og
hans eitri. En líkt og ég hef aldrei bú-
ið í snjóhúsi hafði engin þeirra verið
bitin af snák. Að loknum hádegismat,
sem samanstóð af súpu og gosdrykkj-
um, hófust viðtölin og sögur af ævin-
týrum og félagslegu mikilvægi körfu-
vefnaðar hljómuðu um herbergið.
Ýmist ríkti þögn er flestir nutu
minninga liðinna tíma, eða hlátur sem
virtist stafa bæði af frásögnum og
einkahúmor á tungu Ute sem við
aðkomumenn skildum ekki. Hlát-
urinn jókst og áhyggjur um gæði
upptökunnar kröfðust þess að ég
kæmi á ró. Hlátur braust reglulega út
þrátt fyrir tilraunir mínar. Þá kom ég
auga á konu sem sat í sófanum og
sagði þögla brandara á táknmáli. Mér
var sagt hún héti Alice og væri heyrn-
arlaus og mállaus auk þess að þjást af
sykursýki. En glaðværð hennar og
hlýlegt andlit vöktu athygli mína er
fingur hennar sendu hlátursbylgjur
yfir þá liðnu tíma sem ræddir voru
þegar aldraðir voru börn í leit að víði-
við í eyðimörkinni og gátu baðað sig í
ám og flakkað um frjáls á hestum. Nú
sjötíu árum síðar, og barnæskan liðin,
leggja þau sitt af mörkum til að við-
halda þeirri menningu sem þau ólust
upp við. Sú menning hverfur óðum og
hefur minni þýðingu í því samfélagi
sem barnabörn þeirra alast upp í.
Undir berum himni
Viðtalið við Alice var tekið í garð-
inum hennar og dóttir hennar aðstoð-
aði sem túlkur. Hún sýndi okkur glöð
sína eigin körfuhönnun ásamt ljós-
myndum af ættingjum. Á einni mynd-
inni stóð myndarlegur ungur maður
með körfu sem hann hafði búið til.
Hann er nú í fangelsi eins og svo
margir ungir menn af verndarsvæð-
unum. Hún gekk með mér um garð-
inn sinn og sýndi mér dýrin sem hún
heldur. Hænur, kindur ásamt ketti og
hlekkjuðum gömlum hundi. Á meðal
þeirra sefur hún og eldar undir ber-
um himni á sumrin. Við lok dags höfð-
um við fengið heilsteypta mynd af
mikilvægi körfuvefnaðar fyrir fólk og
samfélag áður fyrr auk þess að kynn-
ast hlýju fólksins sem býr í gróður-
leysi eyðimerkurinnar þar sem
steikjandi hiti ríkir á sumrin og níst-
andi kuldi á veturna.
Jemez, Nýju Mexíkó
Tveim vikum síðar hélt ég af stað
suður til Nýju Mexíkó. Framundan
var verndarsvæðið Jemez sem talið
er eitt leyndardómsfyllsta samfélag
Norður-Ameríku og hið eina með lög-
verndað tungumál.
Utan við verndarsvæðið, skammt
frá Santa Fe, beið okkar vinafólk
ferðafélaga míns. Hjónin eru um fer-
tugt og búa ásamt tveim sonum sín-
um, sá eldri tvítugur og sá yngri tíu, í
litlu samfélagi Jemez-verndarsvæð-
isins. Við fórum á hátíð í Santa Dom-
ingo og sáum þar trúarlegan hópdans
sem er lögverndaður gegn nokkurs
konar skrásetningu. Þaðan héldum
við af stað til Jemez, ég enn með vott
af gæsahúð eftir að hafa fylgst með
þessari kraftmiklu og leyndardóms-
fullu athöfn. Margt við sögu Jemez og
nálægra pueblo-samfélaga er ein-
stakt. Líkt og flestir þjóðflokkar
frumbyggja Norður-Ameríku tapaði
Jemez stórum hluta landsvæðis síns
til Spánverjanna sem komu frá Suð-
ur-Ameríku og síðar til landnema
Evrópu. En með sameiginlegri bar-
áttu allra byggðanna í kring urðu þeir
fyrstir frumbyggja til að reka Spán-
verja á brott. Það var árið 1680 og
varði sjálfstæðið í 12 ár. Við tók hörð
barátta á ný gegn Spánverjum og
fjölgandi landnemabyggðum sem
þrengdu að afkomu þeirra.
Kartöflur og alfa-alfa
Þó vandamál nútímans séu gjörólík
er hér enn háð barátta fyrir afkomu
og lífsháttum. Efnahagur og verndun
menningar og tungumáls (Towa)
þeirra er efst í huga foreldra sem
vilja börnum sínum bjarta framtíð
þar sem hefðum ættflokksins er við-
haldið. Hugmyndin um opnun spila-
vítis virðist nú raunhæfasta leiðin til
fjárhagslegs stöðugleika þar sem
verndarsvæðin eru sjálfstjórnar-
svæði og því ekki bundin þeim lögum
sem gera fjárhættuspil ólögleg í flest-
um fylkjum Norður-Ameríku. Í viss-
um skilningi eru árásir hinna svoköll-
uðu indíána nútímans nú í formi spila-
víta. Ógnin sem nú steðjar að afkomu
iðnaðarins sem fyrir var er slík að
jafnvel borgarstjóri Las Vegas fer
ekki leynt með það. Fjárhagur vernd-
arsvæða batnar og lífsgæði aukast.
En alkóhólismi og spilafíkn lifa áfram
þar sem stór hluti gesta spilavítanna
er heimamenn sem oft spila burt af-
komu fjölskyldunnar. Svar Jemez við
þessu vandamáli er að opna spilavíti
300 mílum sunnar. Slíkt er einsdæmi
sem þó hæfir vel samfélagi með svo
sterka andspyrnuhefð. Á göngu um
moldargötur þorpsins varð ég þess
var hversu sjaldgæf návist utan-
aðkomandi er hér. Á skilti við veginn
ofan við bæinn er tekið skýrt fram að
utanaðkomandi eru ekki velkomnir
nema í fylgd með heimamanni. Ég
heimsótti foreldra eiginkonunnar við
sólsetur. Þau sátu og horfðu á fjöl-
bragðaglímu í sjónvarpinu. Þau
fæddust bæði í Jemez og hafa búið
þar alla sína ævi. Afinn ræktar alfa-
alfa á bletti neðan við bæinn og ég
svaraði sem best ég gat spurningum
hans um íslenskan landbúnað. Rækt-
un matvæla máði fljótt burt þann
menningarlega mun sem virtist svo
mikill í fyrstu og að lokum sameinuðu
kartöflur og alfa-alfa okkur. Áhugi
minn á snákum kom upp á ný og
sagði hann mér að þeir væru á ferð
eftir rigningu til að hita sig. Ef svo
óheppilega vildi til að skellinaðra biti
mann, skyldi blóðrás stöðvuð ofan við
sárið og kaktus brotinn og nuddaður
í. Amman sýndi mér körfu sem hún
bjó til og við ræddum körfuhefðir
hinna mismundandi þjóðflokka. Ég
kvaddi og var boðið að koma aftur
einn dag. Er ég hélt af stað út í
myrkrið spaugaði gamli maðurinn og
sagði að ég skyldi forðast að dreyma
hann. Aðeins hlátur hans rauf þögn-
ina sem ríkti í þorpinu þetta kvöld.
Daginn eftir keyrðum við að
stórum kletti sem stendur við Jemez
Springs, en þar búa afkomendur
Spánverja á svæðinu. Mér var bent á
stað á klettabrúninni sem forfeður
íbúa Jemez stukku fram af fremur en
að lifa undir stjórn og kúgun Spán-
verja. Sömuleiðis var mér sýnt hvar á
klettinum sýn af Maríu mey birtist
þorpsbúum meðan á orrustu stóð og
varð vendipunktur til friðar. Íbúar
Jemez hófu að taka kaþólska trú í
kjölfarið. En fulltrúar almættisins
höfðu eigin hugmyndir um stöðu
þeirra og litu á þá fremur sem heiðn-
ar sálir. Hjónin minnast bæði ofbeld-
isins sem nunnurnar í skólanum
beittu þau. Áratugum síðar er fólk nú
að koma fram og segja frá reynslu
sinni opinberlega. En raddir vernd-
arsvæðanna eru fámennar og heyrast
oft illa þar sem samfélag þeirra er
einangrað og hefur nánast gleymst.
Snákurinn fundinn
Næsta dag gekk ég niður að ánni
með yngri syni hjónanna. Börn léku
sér á götum og sólin skein. Þegar við
gengum fram hjá skólanum hans
gladdist ég yfir að hann skyldi ekki
þurfa að lifa reynslu foreldra sinna.
Hann sýndi mér glaður bæinn sinn og
leiddi mig eftir helstu leynileiðunum.
Hann gladdist enn meira þegar hann
fann snák fyrir mig og við fylgdumst
með honum mjaka sér mjúklega yfir
götuna. Við lok dvalar minnar hjá af-
komendum vatnslitahetjanna gat ég
aðeins vonað að menning þeirra
myndi einnig liðast mjúklega inn í
framtíðina og að litla vini mínum byð-
ist fjöldi tækifæra til ánægjulegs lífs.
Ljósmynd/Svavar Jónatansson
Úti í náttúrunni Yngri sonur hjónanna frá Jemez að leik við heilaga kletta í útjaðri bæjarins.
Vefnaður Alice í garðinum sínum ásamt dóttur og barnabarni.
Verndun verndarsvæðanna
Elstu samfélög Norð-
ur-Ameríku eru með
þeim fámennustu og
fátækustu. Svavar
Jónatansson kynntist
afkomendum frum-
byggja álfunnar á
tveimur verndarsvæð-
um og því hvernig
endurreisa megi
samfélög þeirra.
Heimaiðn Rætt við eldri borgara White Mesa verndarsvæðisins um vefnað
og menningararf þeirra.
Höfundur er ljósmyndari og rithöf-
undur í hjáverkum. Greinar hans ná
yfir þrjár heimsálfur og skýra frá
þeim ólíku aðstæðum og fólki sem
hann kynnist á ferðum sínum.