Morgunblaðið - 04.02.2007, Blaðsíða 42

42 SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
6. febrúar 1977: „Á þessum
tímamótum í sögu Landa-
kotsspítala hafa systrunum,
sem af ótrúlegri sérhlífni og
elju hafa byggt upp og rekið
þetta myndarlega sjúkrahús
verið færðar verðskuldaðar
þakkir. Raunar er starf
þeirra í þágu heilbrigðismála
á Íslandi slíkt, að engin orð fá
lýst þeirri þakkarskuld, sem
Íslendingar standa í við þær.
Í ræðu, sem Matthías
Bjarnason heilbrigð-
isráðherra flutti á dögunum
er sjálfseignarstofnunin tók
við rekstri spítalans sagði
hann m.a. um störf systr-
anna: „... ég vil nota þetta
tækifæri og þakka systrunum
á Landakoti, þeim sem hér
eru nú, og öllum þeim, sem á
undanförnum áratugum hafa
hjúkrað þar og líknað, fyrir
þau störf, sem þær hafa innt
af hendi fyrir íslenzku þjóð-
ina.“
Yfirlæknir Landakotsspít-
ala, dr. Bjarni Jónsson, lýsti
starfi systranna með svofelld-
um orðum: „Þessar systur,
fluttar úr suðrænni frjómold
á íslenzk hrjóstur, hafa verið
Íslandi betri borgarar en
ýmsir, sem eiga uppruna sinn
og alla ætt á þessu landi.
Aldrei í sögu þessa lands,
sem nú er að fitja upp á öðru
árþúsundinu, hefur hópur af
jafnri stærð lagt eins mikið af
mörkum til heilbrigðisþjón-
ustu og þessar systur af reglu
heilags Jósefs.““
. . . . . . . . . .
1. febrúar 1987: „Til þess að
Alþingi Íslendinga og aðrir
geti tekið skynsamlega af-
stöðu til hugmyndarinnar um
embættismannanefndina
þarf að liggja fyrir, hvaða
umboð á að veita embætt-
ismönnunum. Er ætlunin að
þeir semji drög að milliríkja-
samningi um málið? Eiga
þeir að skera úr um það til
hvaða Norðurlanda svæðið á
að taka? Eiga þeir að skil-
greina, hvers vegna mest er
rætt um nauðsyn yfirlýsinga
af þessu tagi í löndum, þar
sem engin kjarnorkuvopn
eru? Eða eiga þeir að taka
saman í eina heildarskýrslu
allt það, sem komið hefur
fram í eldri skýrslum í ein-
stökum löndum? Hvernig
geta hlutlausu ríkin Finnland
og Svíþjóð falið fulltrúum sín-
um að ráðgast um sameig-
inlegar aðgerðir á jafn-
viðkvæmu sviði öryggismála
og þessu við fulltrúa þriggja
NATO-ríkja?“
. . . . . . . . . .
2. febrúar 1997: „Á síðustu
tveimur til þremur áratugum
hafa farið fram stórmerkar
rannsóknir á áhrifum og af-
leiðingum ofneyzlu áfengis á
einstaklinga og nánasta um-
hverfi þeirra, sem eiga um
sárt að binda. Mundu bind-
indissamtökin ná margfalt
meiri árangri í baráttunni
gegn áfengisneyzlu en með
því að berjast gegn því að
eðlilegir og nútímalegir verzl-
unarhættir verði teknir upp.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
GEÐSJÚKIR OG FORDÓMAR
Þótt skilningur hafi aukist í sam-félaginu á vanda geðsjúkra erlangt frá því að rofinn hafi ver-
ið múr einangrunar og fordóma í
þeirra garð, hverjar sem ástæðurnar
kunna að vera. Kjell Magne Bondevik,
fyrirverandi forsætisráðherra Nor-
egs, vakti athygli um allan heim þegar
hann greindi frá því fyrir átta árum að
hann ætti við geðræn vandamál að
stríða. Bondevik var svo langt leiddur
að oft var hann heltekinn kvíða og þar
kom að vanlíðanin var orðin slík að
hann komst ekki fram úr rúminu.
Bondevik fjallar um sjúkdóm sinn
og málefni geðsjúkra í samtali við El-
ínu Ebbu Ásmundsdóttur, forstöðu-
iðjuþjálfa geðsviðs Landspítala – há-
skólasjúkrahúss og lektors við
Háskólann á Akureyri, í Morgun-
blaðinu í gær. Þar greinir Bondevik
frá ástæðum þess að hann ákvað að
tala opinskátt um veikindi sín en ekki
hafi hann séð fyrir að sú ákvörðun
mundi vekja slíka athygli heima og er-
lendis.
„Það voru fyrst og fremst tvær
ástæður fyrir þessari ákvörðun,“ seg-
ir Bondevik í viðtalinu. „Í fyrsta lagi,
af hverju á að skammast sín fyrir
vandamál af geðrænum toga? Ef ég
hefði fengið hjartaáfall eða fótbrotnað
hefði þetta ekki verið neitt mál og
ekkert til að velta sér upp úr.“ Einnig
bjuggu praktískar ástæður að baki:
„Forsætisráðherra getur ekki verið
lengi fjarverandi vegna veikinda, án
þess að gefa upp ástæður. Hugsan-
lega í eina viku en ekki mikið lengur.
Slík fjarvera án tilgreindra ástæðna
hefði bara gert illt verra. Menn hefðu
farið að velta öllu mögulegu fyrir sér.
Miklu betra að segja það bara hreint
út.“
Hreinskilni Bondeviks hefur án efa
aukið skilning á málum geðsjúkra.
Hún hefur einnig án efa haft áhrif á þá
sem þurfa að stríða við geðræna sjúk-
dóma þótt ekki væri nema vegna þess
að hann talar af hreinskilni og lýsir
upphátt líðan sem margir hafa þurft
að burðast með einir og einangraðir.
„Meira að segja forsætisráðherra get-
ur komist í þannig ástand að hann
upplifi að hann sé einskis virði,“ segir
Bondevik.
Með framgöngu sinni hefur Bonde-
vik sýnt að geðrænir sjúkdómar fara
ekki í manngreinarálit og það hefur
ekki litla þýðingu. En það er einnig
nauðsynlegt að hlusta á það sem
Bondevik hefur að segja um forsend-
ur þess að ná bata. Þar skiptir um-
hverfið og samskipti og tengsl við
annað fólk sköpum. „Byrjunin á bata-
ferlinu var að finna að konan mín og
börnin kunnu að meta mig þrátt fyrir
ástandið og í því fólst mikill styrkur.
Smám saman kom svo aftur sjálfsvirð-
ingin og sjálfstraustið,“ segir hann.
Bondevik undirstrikar í viðtalinu að
leggja beri áherslu á einstaklinginn
og það geti verið afvegaleiðandi að
hugsa aðeins um hópinn. Athyglisvert
er að hann segir að helsta forvörnin sé
að sínu mati að koma í veg fyrir einelti
á vinnustöðum og hann hafi í stjórn-
artíð sinni komið af stað herferð gegn
því. „Einelti á vinnustöðum er stað-
reynd og allir verða að leggja hönd á
plóg til að vinna gegn því, fagfélög
sem og stjórnendur í fyrirtækjum, og
enginn vinnustaður á að vera undan-
skilinn.“
Eins og Bondevik segir skortir ekki
þekkingu á því hvernig eigi að takast á
við vandann. Það þarf hins vegar vilja
í öllu samfélaginu, allt frá stjórnmál-
um yfir í atvinnulífið. Það þarf breyt-
ingu á hugarfari gagnvart geðrænum
sjúkdómum. Af hverju er það meira
mál að greina frá geðsýki en hjarta-
áfalli eða beinbroti? Allir geta orðið
fyrir áföllum í lífinu en ekki er á það
bætandi ef fólk þarf í ofanálag að
kljást við einangrun og fordóma sam-
félagsins. Mestu máli skiptir hvernig
einstaklingnum er gert kleift að kom-
ast í gegnum erfiðleikana. Það er
raunverulegur mælikvarði á sam-
félagið hvort það geti tekið á slíkum
vandamálum af bæði mannúð og reisn.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
D
agur vonar, leikrit Birgis Sigurðs-
sonar, sem fyrst var sýnt á veg-
um Leikfélags Reykjavíkur í
Iðnó hinn 11. janúar 1987, á 90
ára afmæli félagsins, hefur stað-
izt tímans tönn. Sá veruleiki kem-
ur skýrt í ljós á sýningum Leikfélagsins á þessu
verki í Borgarleikhúsinu nú í tilefni af 110 ára af-
mæli félagsins. Á aukasýningu fyrir viku var fullt
hús. Ef nokkuð er höfðar leikritið betur til sam-
tímans en fyrir tveimur áratugum.
Það gat verið álitamál hvort sú ákvörðun Guð-
jóns Pedersens leikhússtjóra, að taka leikritið til
sýningar á ný þegar ekki voru nema 20 ár liðin frá
sýningu þess, var rétt. En sýningin nú tekur af all-
an vafa um að ákvörðun hans var rétt. Dagur von-
ar á erindi við fólk nú.
Þegar leikrit Birgis Sigurðssonar hafði verið
frumsýnt í Iðnó skrifaði Jóhann Hjálmarsson
skáld, sem þá var leiklistargagnrýnandi Morgun-
blaðsins, dóm um sýninguna hér í blaðið og sagði
m.a.:
„Sjötti áratugurinn var merkilegur tími. Deigla.
Þá gerðist margt, einnig í skáldskap. Nú er þessi
áratugur nógu langt í burtu til að lifna í skáldskap.
Nýjasta dæmið og ekki hið veigaminnsta er leik-
ritið Dagur vonar eftir Birgi Sigurðsson.“
Og síðan segir Jóhann:
„Birgir Sigurðsson hefur með Degi vonar skip-
að sér í fremstu röð íslenzkra leikritahöfunda og
ekki verður séð að neinn núlifandi leikritahöfunda
standi jafnfætis honum. Eins og öll meiri háttar
listaverk stendur þetta verk eitt og sér. Það má
með nokkrum rétti finna að því en kostirnir eru
svo miklir, kunnátta og einlægni skáldsins af því
tagi, að sparðatíningur væri út í bláinn […] það er
textinn, sem lifir sínu lífi í Degi vonar. Fá dæmi
eru um jafnstórbrotinn texta í íslenzkum bók-
menntum. Hann er í senn vandaður og agaður en
hrjúfleiki hans vekur líka athygli. Höfundurinn
vill að vissu marki ganga fram af fólki, ýta við því.“
Og loks segir Jóhann Hjálmarsson í leikdómi
sínum, sem hefur ekki síður staðizt tímans tönn:
„Dagur vonar er verk, sem sýnir okkur inn í
hugarheim fólks sem hefur verið til og er til, hér
eru engar tilbúnar persónur á ferð, heldur veru-
leikinn sjálfur. Sem betur fer var þetta verk ekki
skrifað fyrr en höfundur þess hafði náð æskilegum
þroska. Í þessu verki er ekki kveðinn upp dómur
heldur vitnað um sársaukann yfir því að vera til.“
Þegar horft er á sýninguna í Borgarleikhúsinu
nú sést vel að hvert orð, sem Jóhann Hjálmarsson
sagði um verkið fyrir tuttugu árum, er rétt. Hér er
á ferðinni eitt mesta leikrit sem skrifað hefur verið
og sýnt á Íslandi í nútímasögu okkar – í hundrað
ár.
Í viðtali, sem birtist í Morgunblaðinu við höf-
undinn, Birgi Sigurðsson, á frumsýningardaginn
fyrir tuttugu árum, sagði hann m.a.:
„Við eigum enga stórkostlega leikritahöfunda,
sem hafa mótað eftirkomendur sína eins og gerð-
ist t.d. bæði í Noregi og Svíþjóð, svo ég taki nær-
tæk dæmi. Þetta eigum við aftur á móti í skáld-
sagnahefðinni.“
Þetta kann að hafa verið rétt, þegar þessi orð
voru sögð en þau eiga ekki lengur við. Með Degi
vonar hefur Birgir Sigurðsson skapað slíka klass-
ík í leikritun.
Í viðtali þessu spyr blaðamaður:
„Nú er þetta leikrit tileinkað minningu systur
þinnar. Ertu að skrifa um hana og kannski þína
eigin fjölskyldu?“
Og höfundurinn svarar:
„Þessi veruleiki, sem er í leikritinu og ég hef
mjög góðar vonir um að skili sér á leiksviðinu í
Iðnó, er skáldskapur, ekki leikgerð af mínu lífi eða
minnar fjölskyldu. Ástæðan fyrir því að ég tileinka
verkið minningu systur minnar er einfaldlega sú,
að mér þótti vænt um hana og það, sem í henni
bjó.“
Þessi orð höfundar skulu ekki dregin í efa. Hitt
er ljóst að verk á borð við Dag Vonar getur enginn
skrifað, sem hefur ekki með einhverjum hætti
upplifað þau átök, þau samskipti og þann grimma
veruleika, sem birtist á sviði Borgarleikhússins
nú.
Í búri
S
viðsetningin er óvenjuleg. Sýningin
fer að mestu fram í búri. Og það er
rétt lýsing á lífi þess fólks sem við
sögu kemur. Það er lokað inni í búri
og kemst ekki út. Það er í fjötrum.
Í fyrrnefndu viðtali Morgunblaðs-
ins við Birgi Sigurðsson fyrir tuttugu árum segir
blaðamaður:
„Persónur þínar virðast allar finna sér flótta-
leið.“
Og Birgir Sigurðsson svarar:
„Ég mundi nú ekki orða það svo. Sumar finna
sér flóttaleið, aðrar finna leið. Þær sem finna sér
leið brjóta af sér þá fjötra sem þær eru í og þá
verður dagur vonar til – vonandi. Hræðsla manns-
ins við lífið, sem e.t.v. í dýpsta eðli sínu er hræðsla
við dauðann, leiðir til óskaplegrar öryggisþrár. Al-
mennt leita menn svo ákaft eftir öryggi að þeir
drepa jafnvel í sér lífið fyrir öryggið. Þessi örygg-
isþrá kemur m.a. fram í okkar þjóðfélagi í skefja-
lausri sókn eftir hlutum til að raða í kringum sig,
hvað sem það kostar og hreiðra um sig meðal
þeirra rétt eins og þá séu menn komnir í skothelt
vígi, þetta sé „the real thing“. En það er ekkert
vígi svo sterkt að sársaukinn smjúgi ekki inn, ekki
sízt þegar menn hafa sagt skilið við sjálfan sig eða
öllu heldur haft uppskipti á sínum mannlegu verð-
mætum og efnislegri ágirnd.“
Það er mikill munur á flóttaleið og að finna sér
leið. Grundvallarmunur. Það er alveg sama hvað
menn flýja langt. Það nær enginn svo langt á þeim
flótta að hann losni undan þeim veruleika, sem
fólkið í Degi vonar tekst á við. En það er hægt að
finna sér leið eins og Birgir Sigurðsson kemst að
orði. Og það veit sá einn sem reynt hefur.
Lýsing höfundarins – og leikendanna – á um-
hverfi og viðbrögðum geðveikrar manneskju er
ekki bara rétt, hún er hárrétt. Þeir sem upplifa og
eiga erfitt með að skilja það umhverfi og þau við-
brögð hafa gagn af því að sjá þessa sýningu. Þeim
líður betur. Vegna þess að þeir hinir sömu sjá og
heyra að það sem þeir héldu að sneri að þeim ein-
um snýr að öllum – í sömu aðstöðu.
Á móður þeirra þriggja systkina, sem við sögu
koma, standa öll spjót en hún stendur öll átök af
sér vegna þess að hún hefur fundið sér leið, sem
var kannski það mikilvægasta fyrir hana. Og fyrir
aðra í sömu sporum.
Sumir hafa haft orð á því, að nú sé til önnur og
betri meðferð við geðsjúkdómum en á þeim tíma
sem leikrit Birgis Sigurðssonar gerist. Út af fyrir
sig getur það gerzt hvenær sem er og þeir atburð-
ir í lífi fjölskyldu, sem þar er lýst, eru að gerast á
degi hverjum í lífi okkar nú með einum eða öðrum
hætti.
Á sjötta áratugnum voru lyfin að koma fram og
á síðustu áratugum hafa þau stöðugt batnað á
sama tíma og áleitnar umræður hafa hafizt um
langtímaáhrif þeirra.
Í leikriti Birgis Sigurðssonar vakna vonir um
bata hinnar geðveiku systur eftir að hún hafði ver-
ið misnotuð og varð barnshafandi. Kannski finnst
mörgum þetta fráleitt. En svo er ekki. Birgir Sig-
urðsson og það umhverfi, sem hann leitar í, eru
ekki eina fólkið sem hefur spurt sig þeirrar spurn-
ingar, hvort meðganga og barnsfæðing gæti skipt
sköpum. Sumir hafa tekið þá áhættu. Aðrir ekki.
Kynferðisleg misnotkun kemur við sögu í þessu
verki. Fátt er meira á dagskrá í þjóðfélagsum-
ræðu okkar nú en einmitt kynferðisleg misnotkun.
Sennilega hefur hún alltaf verið til staðar í ríkara
mæli en nokkur hefur gert sér grein fyrir en nú er
hún orðin sýnilegri. Leikstjóri og leikarar í sýn-
ingu Leikfélags Reykjavíkur hafa fundið drama-
tíska leið til þess að sýna hana á sviði.
Í gær, föstudag, olli Morgunblaðið nokkru upp-
námi með birtingu á forsíðu á dómi Hæstaréttar,
sem féll á fimmtudag í einu slíku máli. Í því tilviki
mildaði Hæstiréttur dóm, sem fallið hafði í Hér-
aðsdómi í máli manns, sem hafði misnotað fimm
stúlkubörn með svívirðilegum hætti. Svo mikið er
vitað um sálræn áhrif slíkrar misnotkunar nú til
dags að telja verður mikla hættu á og raunar víst,
að þessar fimm stúlkur muni eiga erfitt líf alla ævi
vegna þessara atburða. Refsingin fyrir slíkan
glæp var að mati Hæstaréttar 18 mánaða fangelsi.
Þegar þetta er skrifað á laugardagsmorgni
höfðu fjórir áskrifendur sagt upp áskrift sinni að
blaðinu vegna framsetningar fréttarinnar á for-
síðu Morgunblaðsins, nokkrir einstaklingar höfðu
haft uppi harða gagnrýni á blaðið og talið að það
væri komið niður í svaðið í blaðamennsku sinni.
Einn talaði um subbulega blaðamennsku. Yfirleitt
voru gagnrýnendur karlar.
Hins vegar fékk Morgunblaðið í gær, föstudag,
gífurlega mikil jákvæð viðbrögð við fréttinni og
framsetningu hennar og þar voru að langmestu
leyti á ferð konur en einnig nokkur hópur yngri
karla. Langflestir gagnrýnendur töldu ekki við
hæfi að birta myndir af dómurum Hæstaréttar,
sem felldu dóminn. Þó skal ekki dregið í efa að
þeir hafi dæmt samkvæmt sinni beztu sannfær-
ingu og ættu því sjálfir ekkert að hafa við það að
athuga að myndir af þeim séu birtar með frétt um
dóm enda er það gert í fjölmörgum tilvikum, þótt
yfirleitt sé um að ræða myndir sem teknar eru í
dómsal við uppkvaðningu.
Að þessu er vikið hér vegna þess að leikrit Birg-
is Sigurðssonar á erindi við samtíma okkar, ekki
bara vegna umfjöllunar um áhrif geðveiki á líf
fólks heldur líka vegna þess að kynferðisleg mis-
notkun á geðveikri stúlku kemur þar við sögu.
Laugardagur 3. febrúar
Reykjavíkur