Morgunblaðið - 04.02.2007, Blaðsíða 40

vísindi
40 SUNNUDAGUR 4. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Ég byrjaði í stærðfræði í Há-skólanum, enda var stærð-fræðin alltaf mitt uppá-
haldsfag. Út frá því fór ég að kynna
mér fög sem styðjast við stærð-
fræðina og þannig fann ég stjarn-
eðlisfræðina,“ segir Árdís Elías-
dóttir um tildrög þess að hún lagði
stund á nám í stjarneðlisfræði. Hún
lýkur doktorsprófi frá Háskólanum
í Kaupmannahöfn í janúar á næsta
ári. Rannsóknir hennar beinast
fyrst og fremst að þyngdarlinsum.
Las stærðfræði og eðlisfræði
Árdís er 29 ára. Hún lauk stúd-
entsprófi frá Menntaskólanum í
Reykjavík og hóf svo nám í stærð-
fræði, sem leiddi hana að stjarneðl-
isfræðinni. Reyndar er þar farið
fullgeyst yfir sögu, því Árdís lærði
líka eðlisfræði áður en hún valdi
framhaldsnámið. „Mér fannst
stærðfræðin og eðlisfræðin
skemmtileg og svo hafði ég alltaf
haft gaman af að velta fyrir mér
svartholum og öðrum leynd-
ardómum alheimsins,“ segir Árdís.
„Ég fékk tækifæri til að vinna eitt
sumar að gammablossarannsóknum
með Gunnlaugi Björnssyni og eftir
það var ég alveg ákveðin að vilja
halda í framhaldsnám í eðlisfræði.“
Hún segist ekki hafa velt at-
vinnumöguleikum í greininni sér-
staklega fyrir sér. „Ég gerði mér
grein fyrir að ef ég ætlaði eingöngu
að vinna við stjarneðlisfræði í fram-
tíðinni þá væri atvinnu eingöngu að
finna innan akademíunnar eða hjá
geimvísindastofnunum. Hins vegar
veit ég að ýmsir leggja stund á
stjarneðlisfræði en starfa síðar að
alls konar stærðfræðilegum úr-
lausnum, í iðnaði eða hjá fjár-
málastofnunum. Svo hef ég það
mottó að gera það sem mér finnst
skemmtilegt á meðan ég get. Mér
finnst stjarneðlisfræðin mjög
skemmtileg og núna ætla ég mér að
reyna að starfa áfram innan aka-
demíunnar.“
Hulduefni og
stjörnuþokuþyrpingar
Árdís vinnur nú að doktorsverk-
efni sínu hjá Dark Cosmology
Centre við Niels Bohr-stofnunina í
Kaupmannahafnarháskóla. „Rann-
sóknir á gammablossum eru mjög
öflugar um þessar mundir, en
þyngdarlinsur hafa ekki fengið al-
veg jafn mikla athygli. Íslendingar
sem leggja stund á stjarneðlisfræði
hafa flestir starfað að gamma-
blossarannsóknum og þyngd-
arlinsurannsóknum, enda er það
helstu sérfræðisvið þeirra tveggja
stjarneðlisfræðinga sem starfa við
Háskóla Íslands, Gunnlaugs
Björnssonar og Einars H. Guð-
mundssonar. Í rannsóknum mínum
nota ég þyngdarlinsurnar sem
verkfæri til að rannsaka hulduefni,
stjörnuþokuþyrpingar og fleira af
því tagi. Ég hef aðallega áhuga á
heimsfræði og vil leita svara við
spurningum um uppruna heimsins.
Þetta eru grunnrannsóknir, þekk-
ingarleit, og telst ekki praktískt
enn, hvað sem síðar kann að
verða.“
Árdís vill starfa við rannsóknir í
framtíðinni, en ítrekar að ýmsir
aðrir kostir standi stjarneðlisfræð-
ingum til boða. „Við getum alltaf
nýtt aðferðir okkar og vinnutækni
til annarra starfa. Sérhæfingin í
doktorsnámi er auðvitað mjög mikil
og augljóslega ekki hægt að byggja
framtíðarstarf á svo þröngu sviði,
en ég bý alltaf að þeim hugs-
unarhætti sem ég þarf að temja
mér og rannsóknaraðferðunum. Ég
hef mestan áhuga á fræðilegu hlið-
inni, en vinn ekki að því að afla
gagna. Ég fæ t.d. gögn frá evr-
ópska VLT (Very Large Telescope)
stjörnusjónaukanum í Chile og
Hubble-stjörnukíkinum.“
Í janúar á næsta ári ætlar Árdís
að skila doktorsritgerð sinni. Hún
er á launum á meðan á rannsókn
hennar stendur, en segir að hún
hafi litla kennsluskyldu, aðallega
rannsóknarskyldu, auk þess sem
hún þurfi að sækja einstaka nám-
skeið. „Hérna við Kaupmannahafn-
arháskóla er sterkur hópur í rann-
sóknum á sviði stjarneðlisfræði,
sérstaklega á sviði gamma-
blossarannsókna.“
Engir spádómar
Að lokum er Árdís innt eftir því
hvort fyrir komi að fólk rugli
stjarneðlisfræðinni við stjörnu-
speki. Hún hlær við og segir að það
gerist af og til. „Ég veit oft minna
um stjörnumerkin en þeir sem hafa
áhuga á stjörnuspeki og -spám. Ég
stúdera hvernig stjörnurnar haga
sér, en veit minna um hvað þær
heita og hvar þær nákvæmlega eru
á himinhvolfinu. Það þýðir ekkert
að biðja mig um stjörnuspádóma.“
Morgunblaðið/Ómar
Vísindi Árdís Elíasdóttir rannsakar hulduefni og stjörnuþokuþyrpingar.
Leitar svara um uppruna heimsinsvör við gammablossa innan okkarvetrarbrautar.“Hver blossi stendur að meðaltali í
einhverja tugi sekúndna, sumir
sjást aðeins brot úr sekúndu, en
aðrir í örfáar mínútur. „Þegar
sprenging verður í sólstjörnunni fer
af stað strókur og þegar hann brýst
út myndast gammablossi. Strók-
urinn heldur áfram út í þunnt geim-
efni og þá myndast svokallaðar
glæður, sem halda áfram á meðan
massinn er að hægja á sér. Það get-
ur tekið nokkra mánuði. Þessar
glæður eru helsta viðfangsefni
mitt.“
Það getur vart verið einfalt mál
að staðsetja þessa blossa og reikna
út í hve stórri sólstjörnu þeir eiga
uppruna sinn?
Guðlaugur segir að til að stað-
setja blossa þurfi nógu góðar mæl-
ingar til að hægt sé að fá litróf. „Ef
við vitum hversu langt í burtu upp-
runi blossans er getum við metið
orkuna að baki og hún segir til um
hversu stór sprengingin var og hve
stór sólstjarnan var. Stærðin á
stjörnunum er aðallega fengin út
frá líkönum og þekkingu á stjörnum
í okkar alheimi.“
Geimferðir heilla ekki
Aðspurður segist Guðlaugur ekki
hafa neinn sérstakan áhuga á að
fara út í geim. „Ég hef mestan
áhuga á því sem gerist langt fyrir
utan okkar sólkerfi. Geimferð í
næsta nágrenni jarðar myndi því
lítið gagnast mér. Og ef möguleiki
væri á að fara svo langt að ég yrði
vitni að gammablossa, þá yrði hann
örugglega það síðasta sem ég sæi í
þessu lífi. Nei, ég held ég myndi al-
veg sleppa því!“
Stjarneðlisfræði myndi seint
flokkast til almennrar vitneskju.
Guðlaugur segir fólk ekki spyrja sig
mikið út í fagið. „Ég upplifi það oft-
ar, að þegar ég segist vera stjarn-
eðlisfræðingur tekur fólk þann kost-
inn að skipta um umræðuefni.“
Bílar eru leyndardómsfullog vandmeðfarin verk-færi.„Rauða olíuljósið fór að
loga, bara smástund, en ég var svo
lánsöm að vera rétt við bensínstöð
og fór þangað. Þar fékk ég að vita
að nær engin olía væri á bílnum og
ég væri heppin að hafa sloppið við
að eyðileggja vélina, – hugsaðu þér,
annars hefði bíllinn sennilega brætt
úr sér,“ sagði ung kona við mig í
vikunni.
Mér varð hugsað til fortíðar
minnar í þessum efnum. Því miður
var mér í upphafi bílstjóraferils
míns ekki gerð nægilega vel grein
fyrir þýðingu þess að láta mæla ol-
íuna á bílnum með vissu millibili.
Þetta varð mér afdrifaríkt og ég
verð raunar að játa að ég var óvenju
treg í þessum efnum – kannski af
því að það var svo margt annað sem
ég þurfti að passa í sambandi við
bílinn, til dæmis að aka ekki utan í
kanta eða aðra bíla á bílastæðum.
Það kom því miður nokkuð oft fyrir
í fyrstu og varð því fyrsti bíllinn
minn nokkuð sjúskaður að sjá eftir
dálítinn tíma. Ég keyrði líka á hand-
bremsunni nokkrum sinnum svo
reykinn lagði upp af bílnum og mjög
vond lykt gaus upp. Ég hef einnig
reynslu af aftanákeyrslum, einkum
er mér eftirminnilegt þegar bílinn
minn rann í brekku og snjókomu
aftan á lögreglubíl, – það hafði þann
eina kost að fljótlegt var að gera
skýrslu. Þótt ekkert af þessu væri
alvarlegt sem betur fór og sjaldnast
um að ræða umtalsvert tjón þá
neita ég því ekki að þessir atburðir
höfðu áhrif á orðspor mitt sem bíl-
stjóra og um tíma var það aðeins
hraustasta fólk sem þáði hjá mér
bílfar. En það er löngu liðin tíð, nú
bregður fólk ekki svip heldur sest
inn í bílinn og spjallar glaðlega.
Þessar ákomur urðu þó til þess
að ég ákvað að fá mér kaskótrygg-
ingu.
Það bætti þó ekki úr skák í þau
þrjú skipti sem bílvélar mínar
bræddu úr sér. Í fyrsta skipti gerð-
ist þetta á nýjum bíl. Ég gerði mér
ekki grein fyrir alvöru rauða olíu-
ljóssins fyrr en of seint, „heddið“
fór og bíllinn varð aldrei samur þótt
gert væri við hann.
Næst bræddi úr sér bíll sem var
að koma úr rækilegri viðgerð hjá
umboðinu. Ég uggði ekki að mér,
var á bílnum upp í sveit og vinkona
mín með mér. Okkur varð skraf-
drjúgt og tókum ekki eftir því fyrr
en við vorum komnar nærri því í
Borgarnes að hljóðið í bílnum væri
einkennilegt. En úr því við vorum
svo nærri bensínstöð ákvað ég að
láta reyna á það hvort bíllinn myndi
ekki hafa það að stöðinni. Þegar við
ókum þar í hlað var hljóðið í bílnum
ekki bara einkennilegt heldur stór-
einkennilegt. Einn starfsmanna á
bensínstöðinni lýsti hljóðinu svo fyr-
ir bílaviðgerðamanni sem kom á
vettvang: „Manstu eftir hljóðinu í
gömlu grjótmulningsvélinni sem var
hérna einu sinni – þannig var hljóð-
ið í honum!“
Þriðja vélin sem bræddi úr sér
var í Volvóbíl sem ég átti. Um þær
mundir hafði ég mikið að gera og
margt var umhendis í umhverfi
mínu. Eitthvað var ég annars hugar
því það var eins og ég næði því ekki
almennilega að rauða olíuljósið log-
aði öðru hverju – það hafði þær
grátlegu afleiðingar að vélin eyði-
lagðist.
En jafnvel bílstjórar eins og ég
læra af reynslunni. Eftir síðustu
vélarúrbrennsluna geld ég verulega
varhug við ef það kviknar rautt olíu-
ljós í mælaborðinu. Öðrum ljósum
hafði ég í nokkurn tíma ekki eins
Erum við nógu pass
ÞJÓÐLÍFSÞANKAR
Guðrún Guðlaugsdóttir
gudrung@mbl.is