Morgunblaðið - 06.05.2007, Blaðsíða 54

54 SUNNUDAGUR 6. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
RÁÐHERRA heilbrigðismála á
að stýra heilbrigðiskerfi en ekki að
stjórna stofnunum. Einstaka stofn-
anir kerfisins eiga ekki að stýra
kerfinu, heldur skipuleggja og reka
þjónustu sína við not-
endur og stjórna
starfsemi stofnunar-
innar skv. því hlut-
verki, þeim mark-
miðum og
gæðastöðlum sem um
þjónustuna gilda.
Fjármögnun heil-
brigðiskerfisins er
skipt milli ríkisins og
notenda (skattar og
þjónustugjöld), fram-
kvæmd og rekstur eru
hjá ríkinu og einkaað-
ilum, en stýringin (re-
gulation), t.d. setning
laga og reglugerða, er nánast alfar-
ið í höndum ríkisins.
Þrátt fyrir allt tal manna um
fjármögnun og skort á fjármagni til
reksturs þjónustunnar, leyfi ég mér
að fullyrða að veikasti hlekkur ís-
lenska heilbrigðiskerfisins liggur í
framkvæmd og stýringu starfsem-
innar. Hann liggur í framkvæmd-
inni vegna þess hvernig skipulag
hennar er og í stýringunni vegna
nálgunar sem er undarleg blanda af
rússnesku ráðstjórnarfyrirkomulagi
og „laissez-faire“ stefnu.
Þannig einkennist skipulag op-
inberrar þjónustu af umfangs-
miklum sameiningum, miðstýrðum
valdastiga og stýringu skv. „fyr-
irmæli–eftirlit“ aðferðinni. Skipulag
einkarekinnar þjónustu ber hins
vegar merki „einkavæðing-
arskriðs“, og rekstur hennar fer
fram í heldur óvinsamlegu umhverfi
þar sem traust skortir og stýring
er óljós eða hana skortir með öllu.
Þjónustustofnanir eiga að standa
skil á þjónustunni gagnvart not-
endum og á framkvæmd og rekstri
þjónustunnar gagnvart ráðherra.
Þar sem ráðherra fer með fram-
kvæmdavald í umboði Alþingis, á
ráðherra að standa skil á fram-
kvæmd og rekstri heilbrigðisþjón-
ustunnar í landinu gagnvart kjörn-
um fulltrúum á Alþingi sem aftur
eru ábyrgir gagnvart kjósendum.
Þessi ábyrgðarskylda (accountabi-
lity) byggir á svokallaðri umboðs-
keðju og er rökrétt afleiðing af því
að heilbrigðisþjónusta á Íslandi er
að mestu fjármögnuð með sköttum.
M.ö.o. kjörnir fulltrúar eru með
umboð kjósenda og
bera pólitíska ábyrgð
gagnvart þeim en
þjónustustofnanir bera
faglega og rekstr-
arlega ábyrgð á þjón-
ustunni við notendur
gagnvart ráðherra.
Leitast er við að
tryggja þessa ábyrgð
með lögum um endur-
skoðun og eftirlit.
Þannig verður til op-
inbert kerfi ábyrgðar-
og eftirlitsskyldu sem
er hluti af stýringu
heilbrigðiskerfisins.
Slík ábyrgðar- og eftirlits-
skyldukerfi eiga að vera til staðar
og virka í allri opinberri þjónustu
hvort sem hún er rekin af opinber-
um aðilum eða einkaaðilum. Starf-
semi Byrgisins og Breiðavíkur eru
dæmi um brotalamir í slíku kerfi
innan félagslegrar þjónustu og
hvernig þær brotalamir koma fram
með sorglegri útkomu fyrir not-
endur.
Ábyrgðarskylda í íslenskri
stjórnsýslu er veik. Þó smæð sam-
félagsins sé oft kennt um það, þá
bætir ekki úr skák að mörgum virð-
ist ekki vera ljóst að eitt er endur-
skoðun og annað er eftirlit. Til að
kóróna vandræðin, þá virðist mönn-
um heldur ekki ljóst að eitt er
framkvæmd og annað er eftirlit. Sá
sem framkvæmir getur ekki haft
eftirlit með eigin framkvæmd. Ef
það gerist verður eftirlitið ótrú-
verðugt og ábyrgðarskyldan rofnar.
Til verður fyrirbærið „regulatory
capture“, þ.e. stýring kerfisins er
gerð óvirk.
Endurskoðun beinist að mati á
frammistöðu stofnunar í daglegum
rekstri og hvernig hún hefur hagað
rekstri miðað við ríkjandi rekstr-
arumhverfi. Endurskoðun leitar
svara við spurningum um hvað
fékkst fyrir fjármagnið og hversu
mikið, og skoðar þannig tengslin
milli tekna og gjalda, aðfanga (in-
put) og afurða (output). En það,
hvort viðeigandi þjónusta var veitt,
með réttum hætti og í réttummæli,
hvort gæði og öryggi hennar stand-
ist viðurkennda staðla, hver árang-
urinn hafi verið og hvort eða hvern-
ig þjónustan gagnaðist notendum
(outcomes) er viðfangsefni eftirlits-
aðila sem hafa faglega þekkingu til
að framkvæma slíkt eftirlit. Endur-
skoðun beinist að hagkvæmni
rekstrar (efficiency) og á að styrkja
ábyrgð þingsins gagnvart greið-
endum. Eftirlit beinist að gagnsemi
þjónustunnar (effectiveness) og á
að styrkja ábyrgð þingsins gagn-
vart notendum.
Til að eftirlit sé trúverðugt þarf
það að vera framkvæmt af stofn-
unum sem eru sjálfstæðar og óháð-
ar framkvæmd þjónustunnar. Slík-
ar stofnanir starfa skv. lögum og
eru ábyrgar beint gagnvart þjóð-
þingum kjörinna fulltrúa. Víða er-
lendis geta ríkisstjórnir jafnframt
leitað til óháðra rannsóknastofnana
og háskóla til að fá sjálfstætt mat á
tiltekinni þjónustu. Háskóli Íslands
getur t.d. ekki nýst sem slíkur fyrir
þjónustu sem veitt er á Landspít-
ala-háskólasjúkrahúsi vegna náinna
tengsla og þess að einn og sami
prófessor við Háskólann starfar á
báðum stöðum. Aftur á móti gæti
Háskólinn í Reykjavík í samstarfi
við erlendar rannsóknastofnanir átt
hér ónýtt tækifæri.
Embætti landlæknis er skv. lög-
um ætlað eftirlitshlutverk. Það fer
ekki vel á því að embættið sé ráð-
gefandi við ráðherra samhliða því
að sinna eftirliti. Þá vekur það
spurningar um trúverðugleika eft-
irlits þegar embættinu er falið að
hlutast til um framkvæmd verk-
efnis eins og t.d. um framkvæmd
aðstoðar við fyrrum „skjólstæð-
inga“ Byrgisins og Breiðavíkur. Þá
má spyrja: hver hefur eftirlit með
eftirlitinu?
Hver hefur eftirlit
með eftirlitinu?
Sigurbjörg Sigurgeirsdóttir
skrifar um stjórnsýslu heil-
brigðismála
» ....ég leyfi mér aðfullyrða að veikasti
hlekkur íslenska heil-
brigðiskerfisins liggur í
framkvæmd og stýringu
starfseminnar.
Sigurbjörg
Sigurgeirsdóttir
Höfundur er stjórnsýslufræðingur
London School of Economics and
Political Science.
Umræða um orgel í nýja tónlistar-
húsinu hefur ekki farið hátt í fjöl-
miðlum. Tveir pistlahöfundar hafa
þó nefnt orgelið í framhjáhlaupi í
tengslum við skrif um
aðstöðu til óperuflutn-
ings á hinu nýja sviði.
Báðir höfundarnir,
sem þekktir eru fyrir
ást sína á óperunni,
hafa haft horn í síðu
orgels í tónlistarhúsinu
og látið að því liggja að
orgel muni takmarka
svigrúm til óperuflutn-
ings. Ég trúi því að
þarna sé um einhvern
misskilning að ræða.
Af skrifum þessara
ágætu höfunda má
skilja að fyrirhugað konsertorgel
taki pláss frá sviðsetningu ópera.
Þeir virðast ímynda sér stórt kirkju-
orgel á miðju sviðinu, sem vegna
mikillar fyrirferðar takmarki mögu-
leika til óperuflutnings. Samkvæmt
hönnunarteikningum hússins er hins
vegar frátekið pláss ofan og aftan
við sviðið á hefðbundnum stað orgels
í konserthúsi. Orgelið tekur ekkert
pláss á sviðinu, nema spilaborðið,
sem verður færanlegt og rafstýrt og
einungis á sviðinu, þegar orgelið er í
notkun. Slíkt spilaborð tekur varla
meira pláss en konsertflygill og
verður, líkt og flygillinn, geymt í þar
til gerðri geymslu, þegar þess er
ekki þörf. Hver er þá hugsanleg
truflun af orgelinu, þegar óperur
verða settar á svið? Yfirþyrmandi
nærvera glæsilegrar ásjónu drottn-
ingar hljóðfæranna? Ef nærvera
orgelsins truflar og
silfraðar orgelpípur
falla ekki að sviðsmynd
óperunnar þekkir leik-
húsfólkið ýmsar leiðir
til að láta þær hverfa
(tjöld, ljós o.fl.). Fullyrt
hefur verið að orgelið
verði sjaldan notað,
þess sé aðeins í örfáum
tilfellum þörf á sinfón-
ískum tónleikum. Þetta
er að hluta rétt, en
samt er ekki að sjá
annað en í öllum sam-
bærilegum nýjum tón-
listarhúsum um víða veröld þyki
sjálfsagt að gera ráð fyrir kons-
ertorgeli, sem oftar en ekki eru
krónan á glæsilegri hönnun aðal-
tónleikasalarins. Sjálfur lenti ég í því
fyrir nokkrum árum að spila á hljóð-
gervil í stað orgels í Háskólabíói á
þrennum sinfóníutónleikum með
stuttu millibili, nokkuð sem var Sin-
fóníuhljómsveit Íslands ekki sam-
boðið. Ef nánar er skoðað kemur í
ljós að til er fjöldi sinfónískra verka
sem gerir ráð fyrir orgeli, þar af
mörg verk, sem ekki hafa verið flutt
á Íslandi enn, vegna þess að að-
stæður hafa ekki leyft það. Ég leyfi
mér að benda á að nýja tónlistar-
húsið verður eflaust eftirsókn-
arverður áfangastaður ferðafólks í
skoðunarferðum. Þá mun ekki spilla
að geta boðið upp á lifandi tónlist-
arflutning með því hljóðfæri, sem
næst kemst heilli sinfóníuhljómsveit
að krafti, fjölbreytileika og litauðgi,
án þess að þurfa að kalla út nema
einn hljóðfæraleikara. Ég vil að lok-
um vona að forráðamenn byggingar
tónlistarhússins við Reykjavík-
urhöfn séu vel vitandi um það hve
vel þarf að standa að undirbúningi
vals á konsertorgeli fyrir tónlistar-
húsið og að afgreiðslufrestur á svo
stórbrotnu hljóðfæri er langur. Það
skiptir miklu máli að orgelið verði
sett upp áður en húsið verður tekið í
notkun. Upp með orgelið! Upp með
óperuna!
Orgel eða ópera?
Hörður Áskelsson fjallar hér
um orgel í nýju tónlistarhúsi »Ekki er að sjá annaðen í öllum sambæri-
legum nýjum tónlistar-
húsum um víða veröld
þyki sjálfsagt að gera
ráð fyrir konsertorgeli.
Hörður Áskelsson
Höfundur er söngmálastjóri þjóð-
kirkjunnar.
REYKJAVÍKURAKADEMÍAN
er samfélag sjálfstætt starfandi
fræðimanna, stofnuð árið 1997.
Strax eftir stofnun Akademíunnar
var hafist handa við að stilla sam-
an strengi fræðimanna sem unnið
höfðu hver í sínu horni og leita að
hentugu húsnæði. Í nóvember 1998
fluttu 14 fræðimenn í nýtt fræða-
setur í JL-húsinu við
Hringbraut. Akademí-
an hefur vaxið og
dafnað síðan. Félagar
eru um 400 og af
þeim hafa nú um 80
vinnuaðstöðu í húsa-
kynnum stofnunar-
innar. Þessir fræði-
menn vinna að eigin
verkefnum og afla
styrkja í krafti verð-
leika sinna og verk-
efnanna. Einnig taka
þeir þátt í samstarfs-
verkefnum með ís-
lenskum og erlendum
fræðimönnum.
Frá því að Aka-
demían flutti í JL-
húsið hafa um 280
manns haft þar að-
stöðu. Flestir eru
menntaðir á sviði hug-
og félagsvísinda. Í
hópnum hafa einnig
verið kvikmyndagerð-
armenn, blaðamenn
og þjóðþekktir rithöf-
undar. Akademónar
eru bæði lang-
skólagengnir ein-
staklingar og aðrir
sem eru að byrja að hasla sér völl
á sínu sviði. Þessi sambúð ólíkra
fræðasviða og aldurshópa hafa sett
mark sitt á Akademíuna.
Þverfaglegur vettvangur
Í ljósi framannefndrar fjöl-
breytni er ReykjavíkurAkademí-
unni best lýst sem þverfaglegum
vettvangi ólíkra fræða. Ólíkt hefð-
bundnu háskólasamfélagi þar sem
hverri deild er markaður bás,
hvetur uppbygging Akademíunnar
til samstarfs fræðasviða. Samræða
ólíkra fræðimanna felur í sér ný-
sköpun í aðferðum og verkefnum.
Nú þegar hafa nokkur þverfagleg
alþjóðleg rannsóknarverkefni
akademóna náð góðum árangri.
Auk þess að sinna rannsóknum
tekur Akademían ásamt félögum
hennar að sér verkefni fyrir ríki
og sveitarfélög, stofnanir og ein-
staklinga. Akademían stendur
einnig reglulega fyrir málþingum
og vill stuðla að gagnrýninni sam-
félags- og menningarumræðu.
Akademían á einnig gott samstarf
við ýmis fræðasetur og há-
skólastofnanir.
Stefna Akademíunnar og
útgáfustarfsemi
ReykjavíkurAkademían starfar
óháð hagsmunaaðilum á sviði
stjórnmála og viðskipta og aðhyll-
ist ekki neina pólitíska hug-
myndafræði. Til þeirra sem innan
vébanda hennar starfa hverju sinni
gerir hún kröfur um fræðileg
vinnubrögð, fyllstu vandvirkni, ná-
kvæmni og heiðarleika.
RA tekur þátt í útgáfu þriggja
fræðilegra ritraða. Í samstarfi við
Omdúran er gefin út ritröðin At-
vik, handhæg og ögrandi röð smá-
rita um hræringar í menningarlíf-
inu. Íslensk menning er röð
veigamikilla fræðirita sem Aka-
demían stendur að ásamt Hinu ís-
lenska bókmenntafélagi. Félagar í
Akademíunni standa að útgáfu rit-
raðarinnar Sýnisbækur íslenskrar
alþýðumenningar í samvinnu við
Háskólaútgáfuna. Árlega birtast
fjölmörg fræðirit eftir akademóna,
hér á landi og erlendis.
Starfsemi innan Akademíunn-
ar
Í húsakynnum Akademíunnar er
að finna bókasafn Dagsbrúnar,
sem rekið er í samstarfi við Efl-
ingu – stéttarfélag. Starfandi félög
innan RA eru m.a.: Hagþenkir,
Kviksaga, heim-
ildamyndamiðstöð,
Vefritin Kistan, Hugs-
andi og Glíman, Mið-
stöð einsögurann-
sókna, Leikminjasafn
Íslands, Markmál, NN
fjölmiðlaþjónusta,
Penna sf., Lestr-
arsetur Rannveigar
Lund, Hoffmannsgall-
erí, Náttúruvernd-
arsamtök Íslands,
Jafnréttisstofa, Rann-
sóknarstofnun um
mannlegt atferli,
Mirra, miðstöð inn-
flytjendarannsókna og
Varp, miðlunardeild
RA. Þá hefur Við-
skiptaháskólinn á Bif-
röst einnig aðstöðu í
húsinu.
Nýverið hlaut rann-
sóknarhópur innan
vébanda RA, Ísland
og ímyndir norðurs-
ins, öndvegisstyrk
Rannís. Á velheppn-
aðri alþjóðlegri ráð-
stefnu um efnið sagði
annar aðalfyrirlesara
ráðstefnunnar, Sherril
Grace, prófessor við University of
British Columbia og forseti Hug-
vísindadeildar „The Royal Society
of Canada“: „Í Kanada eru stofn-
anir af sama tagi (og RA) til innan
raunvísinda, læknisfræði og hag-
fræði – þar eru þær nefndar „hug-
veitur“ – en ekki á sviði hugvís-
inda. Starfsemi ykkar er einstök
og því er þeim mun meiri ástæða
til að dást að hugrekki ykkar,
frumkvæði og árangri.“
Ég vil einnig leyfa mér að vitna
í ummæli forseta Íslands, Hr.
Ólafs Ragnars Grímssonar, er
Bókasafn Dagsbrúnar flutti inn í
húsakynni Akademíunnar:
„ReykjavíkurAkademían hefur
reynst brýn viðbót við mennta- og
rannsóknarstofnanir okkar Íslend-
inga, frjór og vakandi vettvangur
fræða og menningarstarfs, sam-
félag sem rúmar allar kynslóðir og
öll sjónarmið eins og sannri aka-
demíu sæmir … Akademónum er
bæði ljúft og skylt að reyna að
standa undir þeim væntingum sem
ofangreind ummæli gera til þeirra.
ReykjavíkurAkademían nýtur
stuðnings Menntamálaráðuneyt-
isins og er jafnframt með þjón-
ustusamning við Reykjavíkurborg.
Stefnt er að útgáfu heim-
ildamyndar og bókar um sögu
Akademíunnar á hausti komanda.
ReykjavíkurAkademían heldur
upp á 10 ára afmæli sitt 7. maí. Í
tilefni afmælisins verður opið hús í
JL-húsinu að Hringbraut 121, kl.
10–14. Allir eru velkomnir að
kynna sér starfsemina innanhúss
og spjalla við akademóna.
Ég vil nota tækifærið á þessum
tímamótum og þakka öllum þeim
fjölmörgu velunnurum Akademí-
unnar sem stutt hafa hana og
hvatt á umliðnum árum. Sá velvilji
hefur verið okkur drjúgt veg-
arnesti.
Reykjavík-
urAkademían
10 ára
Clarence E. Glad fjallar
um sögu og starfsemi Akademí-
unnar
Clarence E. Glad
»Reykjavík-urAkademí-
an starfar óháð
hagsmuna-
aðilum á sviði
stjórnmála og
viðskipta og að-
hyllist ekki
neina pólitíska
hugmynda-
fræði.
Höfundur er formaður Reykjavík-
urAkademíunnar.