Náttúrufræðingurinn - 2002, Qupperneq 21

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Sigurður Steinþórsson
Steinafræði
JÓNS ÓLAFSSONAR
FRÁ GRUNNAVÍK
Hinn 24. nóvember 2001 efndi Félag urn átjándu aldar fræði til málþings
undir heitinu „Vísindi á 18. öld" þar sem undirritaður flutti erindi um
Steinafrædi Jóns Ólafssonar frá Grunnavík (1705-1779). Að ráði varð að birta
erindið í Náttúrufræðingnum og láta jafnframt fylgja stutt ágrip af ævisögu
Jóns sem byggt er á skrifi Guðrúnar Ásu Grímsdóttur (1994). Jón var urn
margt hinn merkasti maður, og á síðustu árum hefur fjölgað mjög vinum
hans. I Reykjavík er starfandi félagsskapur sem nefnist Góðvinir Grunna-
víkur-Jóns og hefur að markmiði að kynna og gefa út rit hans og sennilega
jafnframt að endurreisa rykti hans sem fræðimanns, en eins eins og kunn-
ugt er beið það, jafnt sem persóna Jóns, talsverðan hnekki í meðförum
Nóbelsskáldsins í Islandsklukkunni, og raunar líka í doktorsritgerð Jóns
Helgasonar, prófessors í Kaupmannahöfn (1926), um nafna sinn og kollega.
Nú er unnið að útgáfu Steinafræðinnar og fleiri rita Jóns á vegum Góðvina-
félagsins.
Jón Ólafsson var prestssonur,
fæddur í Grunnavík á Jökulfjörð-
um 1705. í móðurætt átti hann til
nafnkunnra manna að telja, svo
sem Ara sýslumanns í Ögri, Guð-
brands biskups og Magnúsar prúða.
Sjö ára var hann sendur í fóstur til
Páls Vídalín, lögmanns í Víðidals-
tungu, og frá tólf ára aldri var hann
skrifari Páls uns hann var sendur til
tveggja vetra náms í Hólaskóla árið
1720. Árna Magnússyni prófessor,
sem verið hafði í vinfengi við bæði
föður Jóns og fóstra, var kunnugt um
þann starfa hans að uppskrifa eftir
gömlum skinnblöðum fyrir Pál,
húsbónda sinn, og árið 1725 falaðist
Arni eftir Jóni til að vera skrifari sinn
í Kaupmannahöfn. Jón kom til Hafn-
ar í desember 1726 og lauk guðfræði-
prófi við háskólann vorið 1731. Þau
tæp fjögur ár sem Árni Magnússon
átti ólifuð bjó Jón í húsi hans og skrif-
aði fyrir hann hvaðeina sem hann
óskaði. Kaupmannahöfn brann 1728
en Árni Magnússon andaðist 1730.
Að Árna látnum og loknu emb-
ættisprófi hugðist Jón fara aftur til
Islands, en þá réðu því hugumstórir
menn að hann var ráðinn 1732 sem
styrkþegi nýstofnaðs sjóðs erfðafjár
Mettu (d. 1730) og Árna Magnús-
sonar til að rannsaka og gefa út ís-
lensk fornrit. Jón gegndi styrkþega-
stöðunni með prýði næsta áratug
„og skrifaði þá af mestu viti" að því
er Jón Helgason telur. Sumarið 1733
og aftur árin 1743-1751 var Jón á ís-
landi, en að þeim tíma frátöldum
gegndi hann styrkþegastöðunni við
Árnasafn ævilangt á lofti Runde-
kirkju (Trinitatiskirkju) í Kaupmanna-
höfn, en þangað hafði bókasafn
Árna verið flutt 1732.
Jón bjó jafnan við kröpp kjör, en
sárast mun honum hafa þótt að geta
ekki gefið út verk sín - nánast hið
eina sem hann lét eftir sig á prenti
var ævisöguþáttur um Ögmund
Pálsson Skálholtsbiskup. Jón kvænt-
ist aldrei, en í íslandsferðinni síðari
gat hann dótturina Ragnhildi með
fátækri stúlku, Guðrúnu Bjarnadótt-
ur (d. 1767), en þeim var meinað að
eigast. Jón reyndist barnsmóður
sinni og dóttur eins vel og rýr efni
hans leyfðu, en Ragnhildur Jóns-
dóttir dó barnlaus árið 1805.
Flest rit Jóns Ólafssonar urðu ekki
annað en tilhlaup, enda leit hann á
flest af því sem efnivið í stórvirki sem
semja þyrfti í framtíðinni. Þegar
hann kom aftur til Kaupmannahafn-
ar haustið 1751 skrifaði hann ritgerð
á latínu undir heitinu Tractatus di-
agraphicus de studio antiqvitatum (yfir-
lit aðferða til fomfræðirannsókna) og
virðist hún samin í því augnamiði að
vísa til vegar í rannsóknum á nor-
rænum fornfræðum. Þar telur Jón
upp menjar fortíðarinnar í skrifuð-
um og prentuðum bókum á nor-
rænu, ræðir hvaða rit þurfi að skrifa
og gerir grein fyrir því sem hann hef-
ur sjálfur skrifað. Hann telur upp
fjórar bækur sem þurfi að taka sam-
an eftir nákvæma og gagnrýna rann-
sókn á sögulegum heimildum: 1. Al-
fræðirit í fornfræði. 2. Um hjálpar-
vísindi sagnfræðinnar. 3. Um nyt-
semi sagnfræðinnar. 4. Um guð-
fræðilegt markmið sögunnar. Þetta
verk, sem Jón hafði í huga, er stór-
virki á borð við t.d. Kulturhistorisk
leksikon for nordisk middelalder sem út
kom öldum seinna með starfi fjöl-
margra manna. Jón gerði sér auðvit-
að fulla grein fyrir því að einyrki sem
hann sjálfur gæti aldrei komið þessu
í verk, enda má líta svo á að skriftir
hans hafi miðað að því að safna
sönnum fróðleik og búa hann í hend-
ur eftirkomandi lærdómsmönnum.
21