Náttúrufræðingurinn - 2002, Side 22

Náttúrufræðingurinn
Öll rit Jóns, „heil og hálf, prentuð og
óprentuð", eru tíunduð í bók Jóns
Helgasonar (1926), en Guðrún Asa
Grímsdóttir (1994) nefnir eftirfar-
andi: Skrá um bækur Arna Magnús-
sonar, sem hann gerði eftir brunann
1728, svo og skrá yfir íslensk og
dönsk fornbréf í safni Árna og inn-
tak þeirra, en þessar skrár voru
framundir aldamótin 1900 ómiss-
andi leiðarvísir fræðimanna um
Árnasafn. Þá samdi hann ævisögu
Áma Magnússonar og frásögn um
eldinn í Kaupmannahöfn 1828,
hvort tveggja eftir því sem hann
sjálfur reyndi, sá og heyrði, og sama
má segja um ritgerð hans um þá
lærðu Vídalína. Enn má nefna Rit-
höfundatal og drög til orðabókar í
níu bindum í stóm broti.
Steinafræði Jóns, „Um steina,
mineralia og málma", er í Lbs. 181
fol á íslensku. Auk þess var hún til á
dönsku, og er þess getið að hún hafi
verið samin handa manni einum í
Kaupmannahöfn. Jón Helgason
(1926) telur ritgerðina, sem er 16
blaðsíður með þéttri skrift, vera frá
árinu 1737. Neðst á öftustu blaðsíðu
stendur: „Eftirfylgir um grös, ávexti
og eikur", en það framhald vantar.
Ennfremur er til eftir Jón ritgerð um
fiska íslands, en skrif hans um fugla
landsins em glötuð, svo og um tré
þess og grös, sem fyrr sagði. Af upp-
skriftum Jóns hefur mönnum orðið
einna mest gagn að inntaki úr sögu-
broti af Víga-Styr og uppskriftum
hans á vísnasafrii Páls Vídalín og
hinum gagnmerku skýringum Páls
yfir fornyrði lögbókar.
UM STEINA, MINERALIA
OG MÁLMA
Aldir mannkynssögunnar, allt að
plast- og upplýsingaöld, em kennd-
ar við steina og afurðir þeirra, stein-
öld, bronsöld, jámöld, enda hefur
„Homo faber" nýtt sér steinefni frá
upphafi vega, bæði í áhöld, til
skrauts, til lækninga og jafnvel töfra.
Hins vegar á það við um steina, ekki
síður en gufuvélina, að nýtingin
kom á undan vísindunum, ef svo má
segja: „Vísindin hafa lært meira af
gufuvélinni en gufuvélin hefur lært
af vísindunum" eins og þar stendur.
Fornar þjóðir kunnu til leirkeragerð-
ar, glergerðar og bronsgerðar, og
sagt er að Grikkir hinir fornu hafi
uppgötvað hverja einustu kopar- og
blýnámu sem nú er þekkt í þeirra
heimi, allt frá Hindu Kush til
Pýreneafjalla, frá Norður-Afríku til
Kákasusfjalla. Gullöld Aþeninga er
sögð hafa byggst á auðugum silfur-
námum þeirra á Attíkuskaga sem
unnar vom af tugþúsundum þræla -
og önnur afurð þeirrar gullaldar var
Aristóteles (384—322 f.Kr.), sem með
verkum sínum og hjálp kirkjunnar
kastaði löngum skugga í sögu vís-
indanna í næstum 2000 ár.
Jón Olafsson skrifar rit sitt um
steina 1737, í miðri þeirri vísinda-
byltingu endurreisnartímans sem
hófst á 16. og 17. öld og fólst ekki síst
í því að rífa vísindin undan áhrifa-
valdi Aristótelesar. Þar komu við
sögu menn eins og Tycho Brahe
(1546-1601), Francis Bacon (1561-
1626), Galileo Galilei (1564-1642), Jo-
hannes Kepler (1571-1630), Robert
Boyle (1627-1691) og Isaac Newton
(1642-1727), svo fáeinir séu nefndir.
Jón er með annan fótinn í hindur-
vitnum og tröllasögum og fornum
ritum, en hinn í nýja tímanum.
(Raunar má sama segja um marga
nútímamenn, sem annars vegar sitja
við tölvur en sækja hins vegar mið-
ilsfundi eða kortleggja álfabyggðir.) I
Ferðabók Eggerts og Bjarna, sem er
skrifuð skömmu seinna en steinarit
Jóns og af náttúrulærðum mönnum,
er hins vegar mestmegnis lýst stað-
reyndum og eigin athugunum höf-
unda á náttúrunni. (Eggert skilaði
handriti Ferðabókarinnar til Vís-
indafélagins danska 1766 og bókin
kom út í Sórey 1772 (Steindór Stein-
dórsson, formáli, 1974)).
Um þessa vísindabyltingu skrifar
Wendell Wilson í bók sinni The Hi-
story of Mineral Collecting 1530-1799:
„Það er ekki auðvelt fyrir okkur
að skilja hugarheim manna fyrir vís-
indabyltingu endurreisnartímans.
Aristóteles var frábitinn þeirri hugs-
un að skoða hlutina eða gera tilraun-
ir, enda þótti honum sú aðferð glæsi-
legri að afhjúpa leyndardóma nátt-
úrunnar einfaldlega með hreinni
hugsun og rökleiðslu. Þessi óheppi-
lega afstaða hans hindraði vísinda-
framfarir í næstum 2000 ár. Oldum
saman eftir dauða Aristótelesar létu
þeir, sem stungu niður penna um
steina eða önnur jarðefni, sér nægja
að vitna í eldri höfunda, rekja
orðróm, hleypidóma og tröllasögur,
án nokkurrar tilraunar til að sann-
reyna þær. Hugmyndin um „sýnis-
horn til rannsóknar" braut í bága við
grundvallarhugsun þeirra.
í riti Albertus Magnus (1193-
1280) um eiginleika „steina", De
Mineralibus, vottar þó fyrir ljósglætu
í þessu efni, því hann kveðst hafa
ferðast langar leiðir til að skoða
námur og prófa eðli málma. Hins
vegar er árangurinn sorglega lítill,
því yfirleitt höfðar hann eingöngu til
hins yfirskilvitlega um eðli stein-
anna. Þrátt fyrir það má segja að
hann sé hinn eini sem skrifar um
þetta efni af einhverju viti allt frá
Plíníusi eldra 79 e.Kr. til Agricola
1546.
I annan stað skorti allt fram á mið-
aldir nær fullkomlega allan skilning
á eðliseiginleikum steinda, þannig
að ógerlegt var að flokka þær með
vitrænum hætti. Þótt öllum þyki það
augljóst nú, renndu menn ekki grun
í að steingervingar væru fornar líf-
verur - Leonardo da Vinci (1452-
1519) er sagður hafa áttað sig á því
fyrstur manna (Lima-de-Faria 1990,
bls. 8). Aðeins örfá þeirra 92 frum-
efna sem finnast í náttúrunni voru
þekkt. Efnagreining og samhverfu-
eiginleikar kristalla voru óþekkt -
Kepler (1611) varð fyrstur til að
skrifa um samhverfueiginleika snjó-
korna og freista þess að skýra þá í
ljósi eins konar atómkenningar
(Lima-de-Faria 1990, bls. 36). Til-
raunir til flokkunar steinda byggð-
ust ýmist á stjörnumerkjunum tólf
eða á stafrófinu. Og það var ekkert
minna en guðlast að halda öðru
fram en að þeir eiginleikar sem öllu
skipta um greiningu og flokkun
steinda, bergs, gimsteina o.s.frv.
væru hinir yfirnáttúrlegu." (Wilson
1994, bls. 13-14.)
Rit Jóns Olafssonar Uw steina,
mineralia og mdlma tekur til þess sem
menn nú nefna bergtegundir, steind-
22