Náttúrufræðingurinn - 2002, Side 24

Náttúrufræðingurinn
Tvo aðra „almenna steina" nefnir
Jón sem hann skilgreinir út frá nota-
gildinu, Litunar-steina eða Color-
steina, hvíta, græna og rauða, og
Múr-steina, sem einkum finnist í
Hólabyrðu, en úr þeim steini er
dómkirkjan hlaðin.
I 3. kafla eru eld-steinar og hvítir
steinar, sem Jón lýsir hverjum um
sig, útliti þeirra og notagildi: Eld-
tinna, Hrafntinna, Glerhallar, Berg-
kristallar, Agat, Ópall, Alabastur og
Hrímsteinn, svo og ýmsir sem hann
lýsir án þess að hafa á þá nafn. Jón
virðist þó telja, með réttu, að margt
af þessu séu mismunandi birtingar-
form sama steinsins, en af lýsingum
að dæma gætu tveir hinna nafnlausu
verið zeólítinn kabasít annars vegar
og silfurberg hins vegar. En það þyk-
ir mér undarlegt að Jón skuli hvergi
í riti sínu nefna frægustu steind Is-
lands, sem Leó Kristjánsson (2001)
hefur nýverið skrifað um tvær grein-
ar fyrir utan skýrslu upp á 126 síður
auk 40 mynda - nefnilega silfurberg.
Því þegar hér var komið sögu höfðu
silfurbergskristallar frá Helgustöð-
um í Reyðarfirði vakið talsverða at-
hygli vísindamanna, verið mikið
rannsakaðir vegna ljósfræðilegra
eiginleika sinna, lent í steinasöfnum
háborinna safnara og hvaðeina (Gar-
boe 1959, 1961). Og meðal frægra
rannsakenda silfurbergsins - sem
þegar á 17. öld nefndist „Iceland
spar" á ensku - var Rasmus Barthol-
in sem Dansk Biografisk Leksikon segir
að vegna rannsókna sinna á íslensku
silfurbergi „...med rette [skulle] ved
siden af Steno nævnes som krist-
allografiens grundlægger". Bók
Bartholins kom út í Kaupmanna-
höfn 1669 og þá þegar var rykti silf-
urbergsins orðið slíkt að árið áður
(1668) sendi Danakóngur stein-
höggvara til Islands til að vinna silf-
urbergsnámuna á Helgustöðum
(Leó Kristjánsson 2001b, bls. 15). Silf-
urbergið var semsagt orðið heims-
þekkt, ekki síst í Danmörku, heilli
öld áður en Jón ritaði sína ritgerð um
steina, og hann nefnir það ekki!
Samt vitnar hann í Bartholin síðar í
riti sínu varðandi hugsanlega skýr-
ingu á verkun hulinhjálmssteins.
Sennilega hefur fráhvarf raunvísind-
anna frá Aristótelesi látið iðkendur
„húmaníóra" ósnortna á 18. öld ekki
síður en hinni tuttugustu.
Hirtn steindaflokkurinn sem Island
hefur emkum verið frægt fyrir, en Jón
nefnir ekki svo greinilegt sé, eru
zeólítar eða geislasteinar, sem finnast
hvarvetna sem holufyllingar í tertíera
basaltstaflanum, þótt frægasti fundar-
staðurinn sé Teigarhom í Bemfirði.
Kannski er ekki við Jón að sakast, því
Eggert og Bjarni telja sig hafa fundið
þessa steina, sem þeir nefna Zeolithes
albus pums, fyrstir manna. I Ferðabók-
inni (568. grein) segir:
„Þegar við fyrir nokkmm ámm
sendum þessa fyrmm ókunnu, ís-
lensku steintegund til Vísindafélags-
ins í Kaupmannahöfn, var hún
einnig samtímis send héðan til
lærðra manna í öðmm ríkjum, eink-
um til sænskra vísindamanna. Þegar
í stað var tekið að rannsaka hana og
rita um hana, t.d. í ritum Akademís-
ins sænska árið 1756. Ekki var hún
rannsökuð af minna kappi í Dan-
mörku, og er þeirri rannsókn haldið
enn áfram." Og svo fylgir lýsing á
zeólítum frá ýmsum fundarstöðum.
Enn nefnir Jón hvítan stein sem
hann nefnir Hrímstein, sem er
„gagnsær og dökkhvítur sem ís eður
svell og sléttur á kantana, hvítur á
sárið ef rispaður er, verður tálgaður,
en ei í eldi smelltur. Danskir kalla
Rim steen og Rim-glas, og þar af
smíða ég hið íslenska hrímsteins
nafn. Þá er hann líkur hvítu hrími
sem er í hrímfrosti, en sumir danskir
kalla hann bergkristal. Glerpústarar
er sagt að viti að brúka þá. Ei veit ég
nema þeir eigi skylt við alumen
scissile ... Af því voru forðum gjör
klæði þau er ei brunnu í eldi, sem
Bochartus segir í sinni Geographia
Sacra, pag. 31. Svoddan hvíta steina,
sem ei brenna, kalla þeir asbestus og
eru þeir stökkvir og verða maldir.
Þeir hvítu eru hinir bestu. Þeir hafa
fundist austur í Sybirien fyrir
nokkrum árum og sama kyns stein-
ar voru færðir til Kaupinhafnar 1731
úr Grænlandi en þeir voru dökkleit-
ir, mjög þungir, þó mjúkir átaks,
brenna aldeilis ekki þó þeir séu
þunnt klofnir."
Ekki er gott að átta sig á því hvaða
íslenska steina Jón er hér að tala um -
kannski kalkspat í og með, þótt sum-
ar lýsingamar eigi við allt aðra steina.
- Geographia sacra eftir Samuel Bochart
(1599-1667), sem hann vitnar til, kom
út árið 1646 og rekur dreifingu mann-
kynsins um heiminn eftir að tungu-
málin aðgreindust við Babelstuminn.
Þá bók var m.a. að finna í bókasafni
Newtons, og sennilega í Konunglegu
bókhlöðunni í Kaupmannahöfn fýrst
Jón vitnar til hennar.
{'hlrrMv-r.,
3. mynd. Marmennis smíð. Úr Ferðabók Eggerts og Bjarna.
24