Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 36

Náttúrufræðingurinn
myndar þá gjarnan teppi yfir botn-
lagið. Helgi Hallgrímsson (2002) hef-
ur stungið upp á nafninu vatnaskúf-
ur á tegundinni en vatnabolti um
kúluformið. Kúluskítsnafnið hefur
þó náð slíkri útbreiðslu, ef ekki bein-
línis hylli, að því mun haldið í þeirri
ritsmíð er hér lítur dagsins ljós. Til að
forðast misskilning skal þess getið
að kúluskítsnafnið hefur oft verið
notað á tegundina í heild, og þar
með öll vaxtarform hennar, en sá
háttur hentar illa og er ráðlegt að
hverfa frá honum. Þá er þess að
geta að tegundin hefur lengst af
nefnst Cladophora aegagropila á
fræðimáli, en nú hafa erfðarann-
sóknir staðfest að um sérstaka ætt-
kvísl er að ræða og er nafngift þör-
ungafræðingsins Kutzing, sem
uppi var á 19. öld, Aegagropila
linnaei, því gengin í gildi á ný
(Hanyuda og Ueda 2002).
Kúluskíturinn er þriðja og sjald-
gæfasta vaxtarform vatnaskúfs og
virðist aðeins myndast við mjög sér-
stök skilyrði, sem varla eru að fullu
kunn ennþá. Auk Akanvatns og
Mývatns hefur stórvaxinn kúluskít-
ur aðeins fundist í Öisuvatni í Eist-
landi, og einungis í litlum mæli (Tri-
in Reitalu, munnl. uppl.). Minni
kúlur þekkjast í Snjóholtsvötnum á
Héraði (Helgi Hallgrímsson 2002)
og í Kringluvatni í Suður-Þingeyjar-
sýslu. Kúluskítur virðist vera horf-
inn úr öðrum þeim vötnum sem
hann fannst í fyrr á síðustu öld og er
mengun kennt um það (Isamu Wak-
ana, munnl. uppl.). Auk þeirra
þriggja vaxtarforma vatnaskúfs sem
nú hafa verið nefnd má sums staðar
finna litla, lausa en þéttvaxna
hnoðra sem myndast þegar kúlu-
skíturinn brotnar upp eða þörunga-
skán losnar af steinum. Þess skal
getið að vatnaskúfur finnst í nokkr-
um fleiri vötnum á íslandi en að
ofan getur.
Öll þrjú vaxtarform tegundarinn-
ar finnast í Mývatni. Vaxtarform það
sem myndar laust teppi yfir leðju-
botninn þekur víðáttumikil svæði í
vatninu (Arnþór Garðarsson og
Arni Einarsson 1991). Fylgst hefur
verið með útbreiðslu teppisins með
loftmyndatöku um árabil og má sjá
miklar breytingar, tengdar birtuskil-
yrðum í vatninu (Árni Einarsson
o.fl. 1994). Nýlega kom þó í ljós að
um tvær tegundir er að ræða. All-
stór hluti teppisins er myndaður af
nauðalíkri tegund, Cladophora
glomerata, og eru ekki öll kurl komin
til grafar í þeim efnum. Teppi þetta
virðist gegna mikilvægu hlutverki í
vistkerfi Mývatns. Vissar átuteg-
undir í hópi mýflugulirfa og
krabbadýra nota það sem skjól, og
súrefnisframleiðsla þörungsins er
þýðingarmikil fyrir botndýrin þegar
gerjun í efsta botnlaginu dregur til
sín súrefni úr umhverfinu svo að
smádýrum liggur við andnauð.
Botnfasta vaxtarafbrigðið hefur
verið þekkt í Þingvallavatni frá því
laust fyrir 1980 þar sem það vex
einkum á skuggahlið steina á 2-10
m dýpi (Gunnar Steinn Jónsson
1992). I Mývatni fannst það ekki fyrr
en Isamu Wakana kafaði þar árið
1999, en þá kom þörungurinn víða í
ljós á grjótbotni með löndum og á
klettum, svonefndum hnyklum,
lengra úti í vatninu. Jafnframt komu
fram vísbendingar um að kúluskít-
urinn ætti uppruna sinn í vatnskúfs-
breiðum á grjótbotni, eins og síðar
verður vikið að.
Lifnaðarhættir
Það er kúluformið, eða kúluskítur-
inn, sem einkum dregur til sín at-
hygli og skal því dvalið nokkuð við
hann hér. Eins og kunnugt er skiptist
Mývatn í tvo flóa, Ytriflóa um 8,5
km2 að flatarmáli og Syðriflóa sem er
um 28,3 km2.1 Syðriflóa eru kúlurn-
ar iðulega um 10-12 cm í þvermál
en smærri kúlur, um 6 cm, finnast þó
innan um. I Ytriflóa eru litlar breiður
smágerðra kúlna sem einungis eru
um 3 cm í þvermál og flestar jafn
stórar. Slíkar kúlur finnast sjaldan í
Syðriflóa og er þar engu líkara en
kúlurnar komi fullskapaðar fram á
sjónarsviðið.
Ekki er vitað hve lengi kúlurnar
eru að vaxa upp í fulla stærð, en víst
er að það tekur meira en ár. Þörung-
urinn er sem sagt fjölær. Kúlurnar
eru svampkenndar og nokkurn veg-
inn jafn þéttar allt í gegn. Enginn
fastur kjarni er innan í þeim. Fyrir
kemur að vatnsfyllt holrúm myndast
innst í þeim. Ekki er ástæða til að
ætla annað en að hver kúla sé ein
planta. Þó hafa ekki verið færðar
sönnur á að allir þörungaþræðirnir
séu samtengdir í einn vef. Þræðimir,
sem em ein fmma á þykkt, mynda
greinótt, þéttriðið net sem stefnir út
frá miðju kúlunnar. Það vekur furðu
að kúlan er jafn græn að innan sem
utan. Þömngaþræðirnir inni í kúl-
unni em þéttskipaðir grænukornum
þótt engrar birtu gæti þar. Grænu-
korn þessi taka til starfa við ljóstillíf-
un á um það bil tveimur sólarhring-
um ef ljós nær að skína á þau, t.d. ef
kúlan rifnar vegna ölduhreyfinga, og
hafa þau náð fullum afköstum eftir
sex daga (Yokohama o.fl. 1994, Yos-
hida o.fl. 1998).
Kúlulaga vaxtarform er fremur
sjaldgæft í náttúmnnar ríki, einkum
meðal stærri plantna, og þekkist
helst hjá kaktusum. Flestar plöntur
hafa þróast á þann veg að yfirborðs-
flatarmál verði sem mest miðað við
massa og em jurtablöð því yfirleitt
þunnvaxin. Vexti kúlulaga plöntu er
þannig varið að hlutfall yfirborðs og
rúmmáls minnkar hratt eftir því sem
kúlan stækkar. Kúlulögun er óhag-
stæðasta vaxtarform plöntu sem
hugsast getur, því að kúla hefur
minnst yfirborð allra rúmmynda
miðað við massa. Fyrir bragðið em
vexti kúluskítsins takmörk sett og
hann þarf góð birtuskilyrði til að
geta þrifist (Yoshida o.fl. 1994). Ef
hann næði 30 cm þvermáli næði
ljóstillífun á yfirborði kúlunnar ekki
að halda lífinu í massa plöntunnar
(Nagasawa o.fl. 1994). Með öðmm
orðum næði ljóstillífun kúluskítsins
ekki að vega upp á móti öndun hans.
Kúluskíturinn nær enda sjaldan
þeirri stærð í náttúmnni. Stærstu
kúlur í Akanvatni em um 25 cm í
þvermál. Flestar em á bilinu 10-15
cm í þvermál, og í Mývatni verða
kúlurnar ekki stærri en 15 cm eins og
fyrr er getið. I Akanvatni vex kúlu-
skítur best við 25-28°C (Nagao o.fl.
1993), en samsvarandi mælingar
hafa ekki enn verið gerðar í Mý-
vatni. Vatnshiti í Mývatni fer sjaldan
yfir 17 gráður.
36