Náttúrufræðingurinn - 2002, Qupperneq 77

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
kvíslinni Arctinula, búldur (Thyasira)
og nurtur (Montacuta) (Knudsen
1970). Ennfremur hefur verið bent á
að margar kaldsjávartegundir eins
og jökulbirða (Bathyarca glacialis),
búldutegundin Thyasira dunbari og
bugðukesja (Cuspidaria subtorta),
sem allar lifa á litlu dýpi við Norður-
Grænland, séu ekki sérlega vel að-
lagaðar lífi á grunnsævi þar sem þær
hafa ekki sviflirfustig (Schiotte
1989). Því má leiða að því líkum að
grunnsævisfánan á háarktísku
svæðunum hafi að mestu leyti þró-
ast frá tegundahópum sem lifðu á
talsverðu dýpi en færðu sig nær
landi og inn á grunnsævi fyrir um
það bil 2,45 milljón árum (Leifur A.
Símonarson o.fl. 1998). Hins vegar
virðist sem þessari þróun sé ekki að
fullu lokið. Frekari rök fyrir þessari
þróun er sú staðreynd að flestar
samlokur á grunnsævi á háarktísku
svæðunum eru með þunnar og slétt-
ar skeljar með ógreinilegar bárur og
gárur, en þessi einkenni finnast helst
hjá tegundum sem lifa á talsverðu
dýpi þegar sunnar dregur. Ef þetta
gerðist fyrir um það bil 2,45 milljón
árum, eins og flest bendir til, þá virð-
ist ljóst að þessi sókn botndýra inn á
grunnsævi og upp að strönd hafi átt
sér stað á fýrsta meiriháttar jökul-
skeiðinu á nýlífsöld. Þá er talið að ís-
þekja hafi lagst yfir núverandi Norð-
ur-Ishaf (Carter o.fl. 1986, Kaufman
og Brigham-Grette 1993), sem varð
þess valdandi að botndýr færðu sig
nær ísröndinni, þar sem fæðumögu-
leikar voru betri en undir sjálfri ís-
hellunni, og áfram inn á grunnsævi
nær ströndinni þar sem frekar var að
finna íslaus svæði, a.m.k. hluta úr ár-
inu.
Það hefur komið í ljós að fyrsta
meiriháttar jökulskeiðið á nýlífsöld,
fyrir 2,55-2,45 milljón árum, varð
þess valdandi að nýjar tegundir
mynduðust allvíða. Tíu nýjar teg-
undir sælindýra koma fram í jarð-
lögunum við Kaupmannahafnar-
höfða á Norður-Grænlandi á þess-
um tíma og jökultoddan er ein
þeirra (Leifur A. Símonarson o.fl.
1998). Færð hafa verið rök fyrir því
að fjörudoppa (Littorma littorea) hafi
myndast suðaustur af Islandi um
svipað leyti (Olöf E. Leifsdóttir og
Leifur A. Símonarson 2001) og
Monegatti og Raffi (2001) hafa bent á
allverulegar breytingar á tegundum
og allmikinn útdauða í Miðjarðar-
hafi á þessum tíma. Það virðist því
ljóst að þetta jökulskeið hafði veru-
leg áhrif á lífríki sjávar og stuðlaði
bæði að myndun nýrra tegunda og
útdauða, þegar þær tegundir sem
fyrir voru reyndu að aðlagast nýjum
og að flestu leyti erfiðari aðstæðum,
ekki síst lækkandi sjávarhita. Þessa
þróun má rekja frá Norður-Græn-
landi um ísland og a.m.k. suður í
Miðjarðarhaf.
SUMMARY
The bivalve Portlandia arctica
(Gray, 1824) in Iceland
The taxodont bivalve Portlandia arctica
(Gray, 1824) is mainly high-arctic in its
distribution and is not living around
Iceland. It has been found in marine
Cainozoic sediments in North and West
Iceland in seven different places. The
oldest occurrence of P. arctica in Iceland,
in sediments of the Hörgi Formation in
Breiðavík, Tjörnes, North Iceland, is
probably 2.15 Ma. In Breiðavík it has
also been found in the Threngingar
Formation, both in the Fossgil Member,
2.05 Ma, and the Svarthamar Member
sediments, 1.5 Ma. From Middle
Pleistocene there is a confirmed occur-
rence in Búlandshöfði, Snæfellsnes, West
Iceland, in deposits slightly older than
1.1 Ma. From Late Glacial time it has
been collected in sediments in Saurbær,
Geiradalur, Súluá, and Heynes, West
Iceland, and the Húsavík Formation in
Tungukambur on Tjörnes, North
Iceland. The specimens from Breiðavík
belong mostly to the var. portiandica, but
typical P. arctica arctica occurs too. The
specimens from Bú-landshöfði and most
of the specimens from Saurbær belong
to the subspecies P. arctica siliqua, where-
as a few specimens from Saurbær and
the valves from Geiradalur and
Tungukambur are identified as the typi-
cal species.
In Iceland, P. arctica is exclusively
found in sediments deposited during
the last phases of glacial epochs in high-
arctic temperature regime and oligoha-
line waters in low energy environments.
It is a deposit-feeder belonging to the
shallow burrowing infauna on muddy
and silty bottom. The optimal habitat of
the species was localities situated at
glacier fronts and mouth of rivers with
melt water in fjord areas, as is the case
today.
P. arctica is one of the most charac-
teristic species within the marine high-
arctic shallow-water mollusc fauna.
The taxonomic diversity and palaeo-
biogeography of North Atlantic mol-
luscs were obviously greatly affected
by the drastic climatic changes that
resulted in an extensive glaciation at
2.55-2.45 Ma (Praetiglian). It is sug-
gested that the high-arctic shallow-
water marine mollusc fauna evolved in
response to the new and harsher envi-
ronment following the Praetiglian
Glaciation, most probably during
migration into shallow-water environ-
ments. When the Polar Basin became
ice-covered the molluscs were attracted
to the ice margin where food condi-
tions were more favourable, and then
to the shallow-water shelves with sea-
sonally ice-free areas close to the coasts.
ÞAKKARORÐ
Við stöndum í mikilli þakkarskuld við Odd Sigurðsson, sem myndaði
skeljarnar a-c og e-f á 1. mynd, svo og Ævar Jóhannesson fyrir að mynda skel
d á sömu mynd. Þá viljum við einnig þakka Náttúrufræðistofnun íslands fyrir
lán á skeljum úr safni stofnunarinnar.
HEIMILDIR
Allison, R.C. 1978. Late Oligocene through Pleistocene molluscan faunas in
the Gulf of Alaska Region. Tlie Veliger 21.171-188.
Andrews, J.T., Miller, G.H., Nelson, A.R., Mode, W.N. & Locke, W.W. III. 1981.
Quatemary near-shore environments on Eastem Baffin Island N.W.T. í:
Quatemary paleoclimates (ritstj. W.C. Mahaney). University of East
Anglia, Norwich. Bls. 13-44.
Bemard, F.R. 1979. Bivalve mollusks of the Westem Beaufort Sea.
Contributions in Science, Natural History Museum of Los Angeles
County 313.1-80.
Bemard, F.R. 1983. Catalogue of the living Bivalvia of the Eastem Pacific
Ocean: Bering Strait to Cape Hom. Canadian Special Publication of
Fisheries and Aquatic Sciences 61.1-102.
Brogger, W.C. 1900-1901. Om de sengladale og postglaciale niváforandringer i
77