Andvari - 01.01.1989, Page 97

andvari
PRESTAR Á VOGARSKÁLUM
95
sjónarsviðið. Fátt lýsir þessu betur en frásögnin af sjómönnunum sem höfðu
ævinlega beðið sjóferðarbæn í flæðarmálinu áður en ýtt var úr vör. Þegar
vélar komu í bátana lögðu þeir þennan sið af. Sem sagt: í stað Guðs kom
vélin, í stað trúarinnar tæknin — en hvert yrði hlutskipti prestsins? Yrði hann
senn leystur af hólmi einnig? Þessar spurningar komu á sinn hátt fram í þeim
guðfræðilegu átökum sem áttu sér stað á fyrstu áratugum þessarar aldar hér á
landi. Og þau voru oft býsna hörð.
Séra Sigurður Haukur lýsir ástandinu í guðfræðideild Háskólans þannig
þegar hann var þar kringum 1950: „Á þessum árum var líka uppi mikil
kirkjupólitík, þannig að menn voru ýmist hvítir eða svartir — bæði kennarar
og nemendur. Annaðhvort var maður í KFUM eða Bræðrafélaginu [á
væntanlega að vera Bræðralag] og deilumar voru miklar og hatrammar.
Menn úr þessum fylkingum sátu ekki einu sinni sömu megin saman í kapell-
unni!“ (bls. 96). Lýsingar annarra presta koma heim og saman við þessa. í
stuttu máli var um að ræða átök milli hefðbundinnar guðfræði og nýrrar,
frjálslyndrar guðfræði.
Rætur þessara átaka hér á landi eru um síðustu aldamót þegar nýir guð-
fræðistraumar fara að ná hingað til lands. Menn eins og séra Matthías
Jochumsson og fleiri framsæknir kirkjunnar menn voru löngum í minni hluta
innan kirkjunnar og áttu á brattann að sækja. Það sem um var að ræða var
meðal annars ný túlkun Biblíunnar, viðbrögð við harðri gagnrýni á kirkju og
trú almennt, sú gagnrýni kom m.a. úr heimspeki (Nietzsche, Karl Marx),
sálfræði (Freud) og náttúruvísindum (Darwin og hans eftirmenn). Kirkjan
hér á landi fór ekki varhluta af þessum viðsjám á meginlandinu. Með áhrifum
Brandesar bárust þessir straumar helst hingað.
Á meginlandinu voru viðbrögð í guðfræði og kirkju tvenns konar. Annars
vegar aukin áhersla á kirkjulegan rétttrúnað en hins vegar var tekið mið af
hinum sterku straumum í menningarlífi samtímans. Hér á landi náði hin nýja
guðfræði fótfestu smám saman en mætti sterkum rétttrúnaði.
Nýguðfræðin eða aldamótaguðfræðin mótaðist hér kannski sérstaklega af
umræðunni um trú og vísindi. Þess vegna rann spíritismi oft saman við
nýguðfræðina hér, en hann var í margra augum aðferð til þess að sanna
trúarlegar kenningar með vísindalegum aðferðum, í þessu tilviki að sanna líf
eftir dauðann með aðferðum vísindanna. Áhersla nýguðfræðinganna á hið
yfirnáttúrulega sýnir að þeir fóru sínar eigin leiðir hér á landi og drógu ekki
þann lærdóm af tímanna táknum (vísindi, efnishyggja, ný heimsmynd) sem
nýguðfræðingar á meginlandinu gerðu.
Trúarheimspekilegar deilur virðast ekki hafa náð sér á strik hér sem víða
annars staðar. Svipað er að segja um pólitík og kirkju, en í iðnríkjum Evrópu
naeð vaxandi öreigastétt var kirkjan oft sökuð um að vera á bandi auðvalds