Andvari - 01.01.1999, Blaðsíða 45

andvari
EINAR ÓLAFUR SVEINSSON
43
manna. En þó er þetta ekki hin eina ásýnd hennar, hún hafði tvö andlit eins
og Janus. Því að hún er líka einhver hin mesta menntaöld, sem yfir þetta
land hefur komið, þá lifir Snorri Sturluson og ritar Eddu og Heimskringlu;
þá lifa allir hinir ókunnu snillingar, sem rita íslendingasögur. Andstæðan
milli mennta og hamfara óbundins lífskrafts er aðaleinkenni aldarinnar og
lífsgáta hennar (1).
^egar nærri sex áratugir eru liðnir frá því að þessi orð voru rituð,
virðast tilfinningar þjóðarinnar gagnvart þeim atburðum sem leiddu
til erlendra yfirráða yfir landinu hafa dofnað æðimikið, svo að ekki
sé minnst á hve mjög sagnfræðingar flestir eða allir hafa breytt um
skoðun á aðdraganda, eðli og afleiðingum þeirra atburða. Lesandi
hlýtur þó að hrífast með af skáldlegri túlkun Einars Ólafs og hæfi-
leika hans til að tjá fjölbreytni aldarinnar í litríkum andstæðum. En
líklega hneigjast lesendur síðari tíma til að skilja þessa harmrænu
söguskoðun svo að hún feli í sér óeðlilega upphafningu þess sérstæða
sem hvarf og að sama skapi fordæmingu eða lítilsvirðingu þeirrar
menningar og þeirra menningarafurða sem lifðu af og ummynduðust
1 nýju samfélagi. Þegar felldir eru slíkir dómar þarf að fara varlega,
°g hér hefur raunar þegar verið dregið fram hve mikils Einar Ólafur
mat hvers konar þjóðfræði síðari tíma og hve mikla rækt hann lagði
við og hve vel hann kunni að meta bókmenntagreinar eins og jar-
teiknasögur eða fornaldar- og riddarsögur. En honum er heitt í
hamsi á þessum örlagatímum, þegar lýðveldisstofnun er í nánd en
hafin heimsstyrjöld sem enginn veit hvernig muni enda eða hvaða
áhrif hún muni hafa á framtíð einstaklinga og þjóða. Því má heldur
ekki gleyma að kynslóð Einars Ólafs Sveinssonar, og þá ekki síst
þeir sem komnir voru úr afskekktum og fátækum plássum, mundi og
hafði reynt þau hörðu kjör sem landsmönnum voru búin um aldir.
bessi kynslóð drakk í sig með móðurmjólkinni söguskoðun 19. aldar
urn samband ósjálfstæðis og harðréttis og hafði síðan í raun lifað á
sjálfri sér þá miklu framfaraöld sem hófst í kjölfar heimastjórnar og
síðan fullveldis.
Etv. er ekki hægt að lá þeim sem les Sturlungaöld fyrr eða með
ttteiri athygli en önnur verk Einars Ólafs að telja hann mjög andvíg-
an kirkjunni og kirkjulegum menntum, því að hún er þannig kynnt til
sögu:
I klaustrum, í kirkjum og á biskupsstólum er annar heimur. Heimur með sín-
um andstæðum og sinni baráttu - en harla ólíkur hinum. Víðerni hans og