Andvari - 01.01.1999, Síða 109

andvari
HVAÐ ER RÓMANTÍK?
107
ekki.14 Það var einmitt í framhaldi af slíkri greiningu á kveðskap Bólu-
Hjálmars sem Eysteinn dró þá ályktun að þetta sérstæða 19. aldar skáld
hefði hreint ekki verið ósnortið af rómantík samtímans (275).
Ekki er að efa að slík rannsókn getur verið afar gagnleg, bæði í leitinni
að bókmenntasögulegum kennimörkum rómantíkur og í viðleitninni til að
marka einstökum höfundum sess. Það er hins vegar ekki alltaf auðhlaupið
að túlka niðurstöðurnar vegna þess hve skáldskapareinkennin sem horft er
til eru almenn og eftir því óljós.15 Sum þeirra, svo sem ættjarðarást og tign-
un náttúrunnar, einskorðast ekki heldur við skáldskap 19. aldar, heldur
setja í raun og veru svip sinn á skáldskap allra tíma. Þá fer því einnig víðs
fjarri að fræðimenn hafi komið sér saman um það í eitt skipti fyrir öll
hvaða skáldskaparþættir einkenni rómantískar bókmenntir. Sumir þeirra
telja t.d. íróníu eða tvísæi meðal slíkra þátta, enda snúist rómantíkin að
verulegu leyti um draum sem skáldin vita að ekki muni rætast, um veröld
sem þegar sé glötuð.16 Merki þessa komi skýrt fram í skáldskaparmálinu og
mælskufræðinni sem einkennist oft af margræðni og þversögnum. Þar
«tekst á blekkingin og afhjúpun hennar», segir Dagný Kristjánsdóttir þegar
hún ræðir um kvæði Jónasar Hallgrímssonar sem hún kennir mörg hver við
rómantík.17 Aðrir fræðimenn líta á tvísæið sem órækan vitnisburð þess að
skáld afneiti rómantískri heimsmynd, sem einkennist af heild og samræmi.
Sem «sjáendur» hljóti rómantísk skáld alltaf að skynja tilgang lífsins og
þá leyndu þræði sem liggja milli manns, náttúru og guðs. í ljósi þessa
síðarnefnda viðhorfs hefur t.d. verið dregið í efa að Byron lávarður sé róm-
antískt skáld.18 Einnig Kristján Jónsson Fjallskáld er sagður hafa hafnað
«hinni rómantísku hugsýn» í þeim kveðskap sínum sem byggir mest á tví-
sæi.19 Hér stendur valið sem sagt milli tveggja ósamrýmanlegra viðhorfa til
rómantísks skáldskapar og því miður virðist alls ekki ljóst hvort þeirra er
réttara.
I öðru lagi vísar orðið rómantík til ákveðinna tímabila bókmenntasög-
unnar sem geta verið ærið mismunandi eftir löndum. Flestir fræðimenn líta
t.d. svo á að hér á landi nái rómantíkin fyrst fótfestu um og eftir 1830,
þ.e.a.s. um svipað leyti og stefnan rann sitt skeið til enda í Þýskalandi og
Englandi. Hún vari hins vegar allt til 1874 eða 1882 þegar raunsæisstefnan
taki við. Slík afmörkun tímabila er auðvitað umdeilanleg, enda ræðst hún
að verulegu leyti af sýn síðari tíma manna til bókmenntasögunnar og mati
þeirra á því hvað teljist svo afgerandi og áhrifamiklar nýjungar að ástæða
sé til þess að brjóta þar blað. Flestir hafa miðað upphaf íslenskrar róman-
tíkur við útgáfu Fjölnis 1835 og endalykt hennar við útgáfu Verðandi 1882,
en fleiri möguleikar koma til greina. í íslenskri bókmenntasögu 874-1960
valdi Stefán Einarsson t.d. að setja síðarnefndu mörkin við þann áfanga
sjálfstæðisbaráttunnar sem er stjórnarskráin frá 1874.20 Silja Aðalsteinsdótt-