Andvari - 01.01.1999, Page 113

andvari
HVAÐ ER RÓMANTÍK?
111
þeir þó gerðu til að lýsa innlendum og erlendum samtímaskáldskap gefur
þess vegna alls enga vísbendingu um það hversu meðvitaðir þeir voru um
andlega strauma aldarinnar eða um afstöðu þeirra til þessara strauma.
Annað sem þarf að hafa í huga er að skilningur einstakra þjóða á róman-
tíkinni getur verið ærið ólíkur. Þýskir bókmenntasagnfræðingar nefna t.d.
sjaldan Heinrich Heine þegar þeir ræða um rómantíska skeiðið í bók-
menntum sínum heldur skipa honum umyrðalaust í hóp þeirra skálda sem
standa á mörkum rómantíkur og raunsæis og risu jafnvel gegn þeim höf-
undum sem kenndir eru við Jena og Heidelberg. I því samhengi má sér-
staklega minna á ritgerð Heines um rómantíska skólann í Þýskalandi frá
1833 («Die Romantische Schule»), en þar hafnaði hann alfarið ídealisman-
um, kristindómnum, miðaldadýrkuninni og þýskri þjóðernishyggju sem
grundvelli skáldskapar.
Sumir íslenskir bókmenntafræðingar hafa hins vegar átt það til að líta á
Heine og samferðamenn hans sem fullgilda rómantíkera, og reyndar hafa
menn oftar en ekki lýst íslenskri rómantík og lagt mat á hana með kveð-
skap Heines sem helstu viðmiðun. Þetta er m.a. gert í þriðja bindi hinnar
nýju íslensku bókmenntasögu. Þar er ekki aðeins kveðið svo að orði að um
miðjan fjórða áratug 19. aldar hafi Heine verið «einna frægastur róman-
tískra skálda í Evrópu» (316), heldur gengið svo langt að nefna hann «með-
al skálda sem tilheyrðu Heidelberg-hópnum» (263). Trúlega ættu þýskir
bókmenntafræðingar næsta erfitt með að samræma þá sögusýn sem fram
kemur í þessum tilvitnunum eigin hugmyndum, og ekki er ólíklegt að þeir
settu upp sama vantrúarsvip og íslenskir fræðimenn gerðu ef þeir heyrðu
talað um rómantíska skáldið Hannes Hafstein eða Fjölnismanninn Matthí-
as Jochumsson.
Af þessu má sjá að sjónarhorn, tími og umhverfi skipta verulegu máli
þegar þess er freistað að ráða í merkingu orðsins rómantíkur sem bók-
menntasögulegs hugtaks. Það er að minnsta kosti hætt við að mynd okkar
af rómantíkinni yrði allt önnur en hún er ef einungis væri tekið mið af
skilningi 19. aldar manna á henni. Á sama hátt yrði lítið úr henni sem
stefnu ef eingöngu væri horft til þeirra höfunda sem kölluðu sig róman-
b'kera. Á þessu hafa fræðimenn verið að átta sig hin síðari ár og því hafa
þeir lagt æ meiri rækt við sögu hugtaksins.29
Sjálfur hef ég nýlega skrifað yfirlitsgrein um hugtakið rómantík í ís-
lenskri bókmenntasögu 19. aldar og m.a. bent á að ólíkt því sem lengi var
talið fylgdust íslenskir menntamenn þess tíma furðuvel með alþjóðlegri
umræðu um rómantíkina og þekktu flesta algengustu merkingarþætti hug-
taksins.30 í Ferðabók Tómasar Sæmundssonar frá 1834-35 er t.d. alllangur
kafli um þýskar 19. aldar bókmenntir og þá þrjá meginstrauma sem þar
renna: «hinn gamla útvalaanda» (klassisismann), «hinn kristilega anda»