Eimreiðin - 01.01.1931, Qupperneq 70

EIMREIÐIN
Hin nýja heimsskoðun.
1 janúarhefti tímaritsins „Gveat Thoughts“ þ. á. er grein um fyrirlestra
þá, sem stjörnufræðingurinn heimskunni James Jeans hélt í nóvember
síðastliðnum við háskólann í Cambridge um „alheiminn og leyndardóma
hans“. Fyrirlestrar þessir vöktu mikla athygli og komu nýlega út í bókar-
formi. I niðurlagi fyrirlestra þessara lýsti höfundurinn allítarlega hinni
nýju heimsskoðun vísindanna og fór um hana meðal annars þessum orðum:
Fyrir þrjátíu árum töldum vér líklegt, að þekkingarleit mannsandans
væri um það bil að opna oss þann skilning á alheiminum, að hann væri
vélræns eðlis. Oss virtist hann fólginn í samloðan öreinda, sem
væru knúðar af blindum og takmarkslausum náttúruöflum til að þyrlast
um stund í meiningarlausum danzi og hverfa svo aftur í skaut hinnar
lífvana náttúru. Inn í þessa vélgengu veröld hefði lífið borist af tómri
tilviljun fyrir starf þessara sömu blindu afla. Að minsta kosti einn afkymi
þessarar allsherjar tilveru öreindanna hafði af tilviljun öðlast meðvitund
um stundarsakir — ef til vill voru fleiri slíkir afkymar til —, en fyrir
starf þessara sömu blindu afla mundi hún slokna aftur af sjálfu sér.
Nú á dögum er sú skoðun mjög útbreidd meðal vísindamanna og svo
að segja einróma studd af eðlisfræðingum, að þekkingin sé að opna oss
þann skilning á alheiminum, að hann sé ekki vélræns eðlis.
Alheimurinn líkist nú meira einni stórfeldri hugsun en stórfeldri vél. And-
inn virðist ekki kominn eins og af tilviljun inn í heim efnisins. Oss er
tekið að gruna, að það sé andinn, sem sé bæði skaparinn og stjórnand-
inn í efnisheiminum. — Hér á ég auðvitað ekki við einstaklingshugina,
heldur þann anda, sem er uppspretla þeirra öreinda, sem hugir vorir
eru til orðnir af.
Ný þekking knýr oss til að endurskoða hinar hvatvísu álykfanir um,
að oss sé varpað inn í tilveru, sem láti sig lífið engu skifta, eða sé því
blátt áfram fjandsamleg. Oamla tvíhyggjan um anda og efni, sem átti
aðalsökina á þessum ímyndaða fjandskap, virðist um það bil að hverfa
úr sögunni, ekki fyrir það, að efnið sé að verða óáþreifanlegra eða and-
inn áhrifameiri en áður, heldur fyrir hitt, að sjálft efnið leysist upp í
sköpunarafl og starfsorku. Vér sjáum, að náttúran er gædd skipulags-
hæfileikum, sem eru mikið í ætt við sálareigindir vor sjálfra. Enn sem
komið er höfum vér að vísu ekki fundið, að hún sé gædd tilfinningum,
siðferðiskend eða matshæfileikum í fagurfræðilegum efnum, en hún er
búin hæfileikum til að hugsa á hagrænan hátt — hugsa stærðfræðilega
getum vér sagt, af því vér höfum ekki annað betra orð til að Iýsa þessu.
Vér erum ekki eins óskyldir þeim heimi, sem vér lifum í, eins og vér
héldum í fyrstu.