Tímarit lögfræðinga - 01.11.2000, Page 9

Reglurnar verða hér aðallega skýrðar í réttarfarslegu samhengi. Koma þá
einkum til skoðunar ýmsar aðrar réttarfarsreglur, sem binda dómara á ákveðinn
hátt þegar hann færir rök fyrir niðurstöðu í dómsmáli, réttarskipanin og venjur
sem dómstólar hafa mótað. Alitaefnin, sem hér verða dregin fram, tengjast því
öðrum atriðum á sviði réttarfars svo sem þeim er varða forræði aðila á sakar-
efninu og reglur um sönnun og sönnunarmat. Rökstuðningur dóma er þó ekki
eingöngu viðfangsefni réttarfars vegna þess að um hann er einnig fjallað í rétt-
arheimspeki og réttarheimildafræðum. Reglurnar vekja jafnframt spumingar
um rökfræðileg efni, aðferðir rökfræðinnar og fræðilegan gmndvöll rökréttrar
hugsunar.5 Þar er oft um almenn atriði að ræða sem eiga ekkert sérstaklega við
um lögfræði umfram aðrar vísindagreinar. Almennt verður t.d. að gæta þess að
atriði, sem skipta máli fyrir tiltekna úrlausn, séu sett í rökrétt samhengi. Það á
við hvort sem um er að ræða lögfræðilega úrlausn eða einhverja aðra úrlausn.
Sama gildir um framsetningu á rituðu máli. Það þarf að vera skýrt og skil-
merkilegt og um það gilda ákveðin lögmál, sem fara þarf eftir þegar koma þarf
orðum að því sem ritað er, hvort sem um er að ræða samningu dóms eða annað
ritmál.6 Það eru því ekki eingöngu lögfræðileg álitamál sem kunna að koma upp
við skilgreiningar á því hvemig réttarfarsreglum um rökstuðning dóma verður
beitt. Efnið verður þó að mestu takmarkað við réttarfarsleg atriði en óhjá-
kvæmilega verður að skoða það að einhverju leyti í víðara samhengi.
Þegar fjallað er um þessar reglur vakna ýmsar spumingar, t.d. hvort til séu
almennar viðmiðanir þegar metið er hvort rökstuðningur í dómi sé fullnægjandi
og, ef svo er, hverjar þær séu? Hvernig hafa dómstólar beitt þessum reglum?
Eru dómsúrlausnir hin rétta viðmiðun við könnun á innihaldi lagareglnanna eða
er gagnrýnin um ófullnægjandi rökstuðning í dómum að einhverju leyti rétt-
mæt? Er hugsanlegt að svokallaða „vantrú almennings“ á dómstólum landsins,
sem virðist stundum koma fram í skoðanakönnunum, megi rekja til þess að
dómstólar hafi ekki gætt þess að styðja niðurstöður sínar nægilega traustum
rökum?
Þótt ekki sé ætlunin að svara öllum þessum spumingum hér verður gerð til-
raun til að varpa ljósi á lagareglumar, sem mæla fyrir um rökstuðning dómsúr-
lausna, en í því sambandi koma upp ýmis álitamál, sem tengjast þessum spum-
ingum, beint eða óbeint. I nokkmm tilfellum hafa komið fram sérstakir erfið-
leikar við beitingu reglnanna en í öðmm tilfellum vakna áhugaverðar spuming-
ar um efni þeirra eða útfærslu. Dæmi um það verða skilgreind eftir því sem til-
efni gefst til og athugað verður hvernig þau falla að umræddum reglum og hvort
af þeim megi draga einhvern lærdóm.
5 Magnús Thoroddsen segir að í dómi felist „sköpunarstarf dómarans - hið lífræna afsprengi
hugsunarinnar“. „Samning dóma“, bls. 76.
6 Á bls. 7 í bókinni Fram á ritvöllinn eftir Baldur Sigurðsson og Bjarna Ólafsson segir: „Mark-
mið bókarinnar er að leiðbeina við hvers konar skrif ... þannig að menn treysti sér að orða hugsun
sína í riti og skiptast á skoðunum á prenti. Það er ekki sérfræði að skrifa. Tungan er sameign okkar,
ritmálið ekki síður en hið talaða orð“.
175