Tímarit lögfræðinga - 01.11.2000, Blaðsíða 12

Ástæður fyrir því að dómsúrlausnir þarf að rökstyðja eru af sama toga. Með því
er unnt að sjá hvemig dómari hefur komist að niðurstöðu í tilteknu máli og hvemig
hann hefur ákveðið hver rétturinn er í því tilviki sem um ræðir hveiju sinni. Dómar
em skriflegir, sbr. 1. mgr. 114. gr. laga um meðferð einkamála, og færðir í dóma-
bækur, sbr. 1. mgr. 12. gr. sömu laga og 17. gr. laga um meðferð opinberra mála.
Aðgang að þeim má fá í samræmi við lög og aðrar reglur. Dómar Hæstaréttar em
gefnir út samkvæmt 2. mgr. 11. gr. laga um dómstóla nr. 15/1998. Þeir em nú
einnig birtir á heimasíðu Hæstaréttar, http://www.haestirettur.is, ásamt héraðs-
dómum sem þar hafa verið til endurskoðunar. Almenningur getur þannig „fylgst
með því“ hver rök hafi leitt til tiltekinnar dómsniðurstöðu.8
Fyrir rökstuðningi dóma eru að sjálfsögðu fleiri ástæður. Rökstuðningur
þjónar m.a. þeim tilgangi að koma í veg fyrir að vald dómara verði misnotað.
Dómari má ekki fara eftir fyrirmælum annarra, t.d. stjórnvalda, við úrlausnir
mála. Hann má heldur ekki láta eigin geðþótta, afstöðu til málsaðila eða nokkuð
annað en lögin hafa áhrif á niðurstöðu í dómsmáli. Með rökstuðningi verður
sýnt fram á að dæmt hafi verið eftir lögum og án þess að annað hafi haft áhrif
á niðurstöðuna. Úrlausnin endurspeglar því sjálfstæði og óhlutdrægni dómara.
Hún á líka að endurspegla að allir séu jafnir fyrir lögum eins og jafnræðisreglan
í 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar mælir fyrir um, sbr. 1. mgr. 3. gr. stjómskip-
unarlaga nr. 97/1995. Lögin eru almenn og gilda því á sama hátt um alla sem
eins er ástatt fyrir.
Af jafnræðisreglunni og öðrum grandvallarreglum réttamkisins leiðir að dóm-
stólar verða að gæta samræmis í úrlausnum.9 Ekki er unnt að sjá hvort það hafi
verið gert nema rökin fyrir niðurstöðunni, sem um ræðir hverju sinni, komi fram.
Með rökfærslu í dómi er sýnt fram á hvað hefur skipt máli og eftir hverju hefur
verið farið þegar dæmt var í málinu. Af því sést hvort tilvik eru sambærileg en ef
þau eru það eiga þau að leiða til sömu niðurstöðu að lögum. Af þessum ástæðum
þarf að koma fram hvað leiddi til niðurstöðunnar og hvemig hún var fengin. Allt
þetta stuðlar að réttaröryggi þegar leyst er úr málum fyrir dómstólum.10
8 „Att domstolarna motiverar sina domar möjliggör att man kan kontrollera hur de resonerat,
nágot som stárker förtroendet för rattskipningen". Per Olof Ekelöf: Rattegáng V, bls. 204-205. Þór
Vilhjálmsson segir í grein sinni „Rökfærsla í dómum og stjórnvaldsákvörðunum" á bls. 382 í
Skími, haust 1988, að það sé í almanna þágu að dómstólar rökstyðji niðurstöður sínar í mikil-
vægum málum, því að það auki aðhald og auðveldi eftirlit almennings með dómstörfum og sé að
auki til upplýsinga um hvað séu lög í landinu.
9 Sjá t.d. Stig Jorgensen: „Norm og virkelighed" f TfR 1970, bls. 497-498, „Retsafgprelsen má
ikke være inkonsekvent, idet den herved ville komme til at stride mod fundamentale retlige og
moralske principper, fprst og fremmest det formelle retfærdighedsprincip om, at lige tilfælde skal
behandles lige, hvilket vel aílerede ligger i selve normens eller begrebets væsen“. Sama sjónarmið
kemur einnig fram á bls. 479 í bók Harold J. Berman og William R. Greiner: The Nature and
Function of Law.
10 Á bls. 457 í bókinni Rettergang i sivile saker segir Jo Hov rökstuðning í dómum hafa nokkur
markmið. Þar nefnir hann fyrst að með því þurfi dómari að ígrunda vel niðurstöðuna. Þetta kemur
víða fram í fræðiritum, t.d. hjá Bernhard Gomard í Civilprocessen, bls. 487 og Per Olof Ekelöf
í Ráttegáng V, bls. 205. Þór Vilhjálmsson segir á bls. 382 í greininni „Rökfærsla í dómum og
178